Читать онлайн книгу "Остазбикә / Жена муллы (на татарском языке)"

Остазбикә / Жена муллы (на татарском языке)
Мөхәммәдгаяз Гыйлаҗетдин улы Р?схакый


У?леге китапка РҐРҐ гасыр татар классик әдәбиятының күренекле вәкиле, прозаик, драматург Т»У™Рј публицист Гаяз Р?схакыйның (1878–1954) сайланма повестьлары, С…РёРєУ™СЏР»У™СЂРµ тупланды.

PDF А4 форматында китапның нәшрият макеты сакланган. (В формате PDF A4 сохранен издательский макет книги.)





Гаяз Р?схаки

Остазбикә / Жена муллы (на татарском языке)



© Татарстан китап нәшрияты, 2021

© Габдуллаҗанова Г. Г., төзү, 2021







Гаяз Р?схакый

(Р?схаков Мухаммедгаяз Гилязетдинович)




Повестьлар





Р?РєРµ Р№У©Р· елдан СЃРѕТЈ инкыйраз[1 - Р?нкыйраз – СЃТЇРЅТЇ, бетү, СЋРєРєР° чыгу.]


В«Р?РєРµ Р№У©Р· елдан СЃРѕТЈ инкыйраз» РЅС‹ язудан мәкъсудым – милләтемезнең шул китешеннән үземнең разый түгеллегемне күрсәтеп, Р±Сѓ китешнең очы инкыйраз идекен белдерүдер. Кайбер кешеләр милләтемезнең шул китешен Р±РёРє файдалыга санап, шул китештән Р±РёРє Р·СѓСЂ өметләр РґУ™ РєУ©С‚У™Р»У™СЂ. У?РјРјР° РјРёРЅ Т»РёС‡ андый өметләр көтәрлек «төпле» бер СЌС€ күргәнем СЋРєРєР°, хәзер РґУ™ халкымыз арасында СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ торган СЃТЇР·Р»У™СЂРіУ™, эшләнә торган эшләргә вакытлы килгән «бизгәк» РґРёРї кенә карыйм. ТєУ™Рј РґУ™ СѓР» СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ сөйләүчеләр, эшләүчеләрнең РєТЇР±СЂУ™Рє әһәмияте СЃТЇР·РґУ™ генә булганга, боларга бертөрле замана модасы төсле генә караганга, Р±Сѓ эшләргә, Р±Сѓ кычкырышларга «курчак туе» РґРёРї кенә исем Р±РёСЂУ™Рј. ТєУ™Рј, минемчә, Т»У™РјРјУ™СЃРµ курчак уеныдыр. Курчак уеныннан бер мәгънәле СЌС€ килеп чыкмадыгы кеби, табигый, безнең РґУ™ Р±Сѓ «төпсез» эшемездән РґУ™ бернәрсә чыкмас РґРёРї уйлыйм. Бәлки, минем Р±Сѓ фикерем хатадыр. Бәлки, бөтенләй көлкедер. Р›У™РєРёРЅ, РЅРё булса РґР°, хакыйкатькә Р±РёРє якындыр Р№У™ хакыйкатүктер.

Бу китапта минем милләткә карашым ничек икәнлеге тәмам күрендеге кеби, китмешемезне үзгәртсәк, минем бу өметсезлегем урынына «өмет» тууы да мөмкин икәнлеге ачык белдертелгәндер. Китабым бик ачы тел берлән язылмыштыр. Аерым алганда, халкымыз карашында иң изге саналган «голяма»[2 - Голяма – галимнәр, укымышлылар; бу урында: дин башлыклары, руханилар.] сыйныфына бик каты тукынылмыштыр. Монысы хакында бертөрле аклану-фәлән язмакчы булып, бу кереш сүземне караларга башласам да, үз карашымда иң зарарлы, үсешкә, алга китешкә киртә булулары ачык булган шул сыйныфтан түбәнчелек белән үтенүгә, бердән, вөҗданым разый булмадыгы кеби, икенчедән, каләмем буйсынмады. Фәкать бу очракта укучыларыма гына бер сүз әйтәсем бардыр.

Минем «голяма» сыйныфына каты-каты һөҗүмнәрем аларга үземне күрсәтү өчен дошманлыгым-фәләнлегемнән түгелдер. Бәлки, милләтнең үсешенә киртәләрне эзләгәндә, кайсы яктан караганда да, шул «голяма» сыйныфының иң алда кылычын тотып наданлыкны саклавын күрдекемнән, һичшиксез, аларның булулары зарарлы идеке фикере күңелемдә бик нык урнаштыгыннан, үзем белгән нәрсәне шундый милләтнең алга китүе, үсеше кебек изге эшләрдә сакларга, бердән, үзем буйсынган ислам дине киртә булдыгыннан, икенчедән, начарны – яхшы, каракны – тугры, зарарлыны зарарсыз итеп күрсәтергә вөҗданым риза булмадыгыннан һич олылаусыз-нисез, бары кадәре һәммәсен күрсәттем. Кайбер кешеләр, бигрәк «голяма» тарафдарлары, минем бу сүзләремне, минем аларны белмәвемә, аларның һәркөнне кылып тора торган яхшылыкларын күрмәвемә юрау ихтималлары бардыр. Ләкин бу хатадыр. Һәм бик зур хатадыр. Үземезнең өй тарихымыз теркәлә башлаганнан бирле, атам-анам тарафы мулла була килмеш улдыгы кебек, үзем дә шундый «голяма» кайный торган «казан» да укыдыгымнан, башка тормышымда да алар берлә катышуым бик күп булганга, алар хакында минем язган сүзләрем бик белеп, бик озын тәҗрибәләрдән соң язылганга, хата булу ихтималы бик ерактыр. Мин һәр эштә «голяма» ның алга китешкә киртә икәнен күргәч, милләтне тәрәккый[3 - Тәрәккый – үсү, алга китү, прогресс.] иттерәсемез килсә, аны башка милләтләр арасына кертәсемез килсә, аңа киртә булган «голяма» сыйныфының сүзенә илтифат кылмаска, үземезнең ыштан алудан башлап кыз бирү, угыл өйләндерү, самавыр төзәттерү эшләремезгә кадәр катышуларын бетерергә тиешлегенә һәм аларның сыйныфларына бер артыклык (привилегия) бирмәенчә, кешесенә күрә генә эш йөртеп, халкыбызның алар хакында урнашкан фикерен үзгәртү кирәкле уена йиттем.

Минемчә, хәзер тәрәккый өчен РёТЈ кирәкле СЌС€ – үземезне шул голяманың тәхет коллыгыннан коткарып, Т»У™СЂ хәрәкәтемездә С…У©СЂ булмактыр. Шуннан СЃРѕТЈ безнең эшләремез рәткә китсә РєРёС‚У™СЂ. У?РјРјР° СѓР» «голяма» РЅС‹ТЈ РєУ™РєСЂРµ-Р±У©РєСЂРµ фикере берлән Т»У™Рј голяманың СѓР» кадәр РјРёРЅ-минлеге берлән еракка РєРёС‚У™ алмавымыз Т»У™РјРјУ™ кешегә РјУ™РіСЉР»ТЇРј бер эштер. Р?спания кебек РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ РёТЈ бай, мәдәнияткә РёТЈ сәләтле кыйтгасының Р±Сѓ РєУ©РЅРіРµ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ калуына, Бохара кебек шулкадәр төзек бер мәмләкәтнең РёТЈ С‚ТЇР±У™РЅ, РёТЈ начар РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ булуына «голяма» РЅС‹ТЈ РєУ™РєСЂРµ-Р±У©РєСЂРµ, черек фикерләрен үзләренә СЋР» күрсәтүче итеп тануларыннан башка бер СЃУ™Р±У™Рї юктыр.

Һәр диндә, һәр халыкта «дин голяма» сы исемендәге халыкның манигы тәрәккый[4 - Манигы тәрәккый – үсешкә, прогресска киртә.] икәнлеге исбат ителгән бер хакыйкать булгач, безнең голямамыз гына ул гомуми кагыйдәдән чыкмаячаклардыр. Шуның өчен без хәзер аларның сүзләренә илтифат кылмаенча хәрәкәт итик. Без аларны, приговор биреп, үлегемезне күмәр, туганымызга исем кушар өчен билгеләгәнмез. Һәм аларга шуннан үтәрлек бер хак бирергә хакымыз да юктыр. Бирсәк тә, үземезгә аннан зарардан башка нәрсә булмаячактыр.

Манигы тәрәккыйның икенчесе – мәдрәсәләремезнең, мәктәпләремезнең юклыгы һәм дә барларында укыла торган гыйлемнәрнең эшкә яраксыз бер чепухалар булуы вә мәдрәсә-мәктәп эшләренә әһәмият бирмәвемездер. Моның да сәбәбе баягы голямаларга ышануымыздан һәм дә, аларның шул эшне эшләргә сәләтле түгеллеген белә торып, шулкадәр мөкатдәс эшләрне аларга тапшыруымыздандыр. «Тәрбия ни? Уку ни? Укыту ни?» икәнлеген белмәгән кешеләргә шул эшне тапшыру – һәм көлке, һәм кайгылыдыр. Бу мәсьәләне уйлаганда, һәрвакыт минем хәтеремә русларның иң бөек мөхәррирләреннән, иң зур психологларыннан Тургеневның «Все это было бы смешно, когда не было бы грустно» дигән сүзе исемә төшә дә, бу эш хакында шуннан да мәгънәле сүз әйтергә таба алмаенча, телемдә шул шигырьчекне әвәләндерергә тотынам. Мин бу мәсьәлә хакында еглыйм да, көләм дә. Ләкин һичберсеннән файда чыкмадыгы кебек, миннән соң килә торган яклаучыларга егларга да, көләргә дә бер эш булсын өченме, мәсьәлә һич үзгәртелгәнлеге юклыгыннан башка, аның хакында уйланганы да бик аздыр.

Өченче манигы тәрәккый Т»У™Рј РґУ™ РёТЈ сизелә торган манигы тәрәккый – милләтемездәге хезмәткә ярарлык кешеләрнең Т»У™Рј хезмәт РёС‚У™ торганнарның Р±РёРє фәкыйрь сыйныфтан чыгып, үзләренең тамакларын туйдырыр өчен, милләткә хезмәт РёС‚У™СЂ урынында РёТЈ С‚ТЇР±У™РЅ кешеләрнең коллыгында изелүләредер. Бусы Р±РёРє аяныч вакыйга Т»У™Рј Р±РёРє кәефсез хәлдер. Хәзерге РєТЇР·РіУ™ күренгән язучыларның һичберсе СЋРє РєРё бәйсез рәвештә С…У™СЂУ™РєУ™С‚ РёС‚У™ алсын. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ ТЇР· тамагын туйдырыр өчен, үзенең урынын саклар өчен, шундый кешеләрнең башмакчысы булырга ярамаган кешеләрнең кулларында уенчык булып Р№У©СЂРёР»У™СЂ. Р?ТЈ кәефсез СЏРіС‹ – боларны Р±Сѓ коллыктан кортырлык бер җайның күренмәве Т»У™Рј РґУ™ булганы бер шул коллыкка С‚У©С€У™ баруыдыр. Милләтнең алдан бара торган кешеләре Т»У™Рј халыкка караңгы юлда СѓС‚ РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ торган затлары, үзләренең утларын сукырларның күзләренә, кәефләренә зарар итмәс өчен, Р№У™ бөтенләй күрсәтмәенчә халыкны караңгылыкта калдыралар, СЏРёСЃУ™ тычкан уты төсле генә якты биреп, халыкны караңгы С‚У©РЅРґУ™ адаштыралар гынадыр. Бу РјУ™СЃСЊУ™Р»У™, нигездә, РёТЈ әһәмиятле, РёТЈ Р·СѓСЂ фикер сарыф кылына торган эштер. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ СЌС€, безнең болгарларның[5 - Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ уртасындагы мөселманнар тарихча «болгар» халкыннан булып, татарлар боларга килеп кушылган гына булганга, Р±Сѓ китапта «болгар» исеме берлән йөртәчәкмен. – Р“. Р?схакый РёСЃРєУ™СЂ.] бәхетсезлегенә каршы, башка милләтләрнең киресенә булгандыр. Башка халыкларда РєТЇР±СЂУ™Рє тәрбиячеләр, Р±РёРіСЂУ™Рє язучылар Р·СѓСЂ байлардан РІУ™ Р·СѓСЂ дәрәҗәле затлардан чыкмыштыр. У?РјРјР° бездә бер артык СЃТЇР· ычкындырса, шуның җәзасы РЅРёС‡У™ айлар ач йөрергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була торган СЏРёСЃУ™ шул СЃТЇР· өчен бөтен халыкның күзеннән төшеп, үзенең кечкенә бер эшенең РґУ™ артыкка китүенә СЃУ™Р±У™Рї була торган сыйныфтан килмештер.

Дүртенче манигы тәрәккый – безнең рус мәктәпләрендә укымавымыз, бу көнгә кадәр үземезнең мәдрәсәләремезнең юк икәнлеген белмәвемез һәм дә үземезнең бик надан, күт юу кагыйдәләреннән бик аз үтә алуымызны танымавымыздыр. Бу эш безнең китешемезгә бу вакытка кадәр бик зур зарар итдеке кеби, киләчәктә дә киртә булачактыр. Чөнки халкымыз арасында иң аңлаган дигәннәремез дә бу көнгә кадәр хөкүмәт мәктәпләрендә укудан качалар һәм качыралар. Мин бу эшнең бер дә сәбәбен белмәсәм дә, бик кайгырам. Минемчә, бик кайгырырга тиеш мәсьәлә һәм тизрәк шуның киртәләрен бетерергә тырышырга кирәкле мәсьәләдер. Безнең Русия идарәсенә буйсынуыбызга өч йөз илле ел булса да, шул озын гомердә руслардан һич файдадан башка нәрсә күрмәсәк тә, бу көнгә кадәр безнең Русия идарәсенә буйсынган булуыбызны белмәгәннәремезнең саны чиксез булдыгы кебек, руслардан әллә нинди куркып, аларның һәммә эшләренә шикләнеп караучыларның да исәбе-хисабы юктыр. Бу – безнең милләтемезнең китеше өчен һәм ватанымызның файдасы өчен бик зарарлы эштер. Шуның өчен бу эшне бетерергә хөкүмәт тә, әлбәттә, бик нык бил баглап тырышырга тиештер. Ул – болгарлар арасында рус телен тарату, рус әдәбиятына мәйдан бирү һәм дә болгар әдәбиятына юл ачу берлән була торган эштер. Болгар әдәбияты болгарларның иң аңлаган кешеләренең бәгырьләреннән чыкканга, аларның күңелләрендә русларга ышану тәмам урынлашканга, алардан һич куркырга ярамыйдыр. Бу әдәбият[ның] руслар берлән болгарларны якынлаштыруында, бик күп кеше тарафыннан укылып, бик күп кешенең фикеренең тиз ачылуына да сәбәп булуында шөбһә юктыр.

Бишенче манигы тәрәккый – эшләгән эшләремезнең һәммәсенең төпсез, нигезсез булуыдыр. Безнең һәммә эшемез – бу ел булса, киләсе елга юктыр. Моның сәбәбе[н], кайбер кешеләр, безнең миебезнең шундый кимчелек берлән яратылуыннан, дисәләр дә, минемчә, монда да эшкә өйрәнмәгәнлекемезнең бик күп зарары бардыр. Бу безнең һәр хәрәкәтемездә күрелә торган авырудыр ки, һичшиксез, моның дәвасын табып, бу бәладән котылуга тиештер.

Бер авылда ачылган РјУ™РєС‚У™Рї бер ел дәвам РёС‚У™, икенче елында бөтенләй ташлана. Бер РјУ™РєС‚У™РїРєУ™ кергән шәкерт бер ел укый РґР°, икенчесендә чыгып, бер эшкә тотынган була, икенче елны анысын РґР° ташлый. Бу эшләр Т»У™РјРјУ™СЃРµ – безнең РєТЇР· алдымызда Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ күренеп тора торган бер эштер. Тагы бездә бер СЌС€ бар: Т»У™РјРјУ™ кеше Р±РёРє Р·СѓСЂ эшләмәкче була. У?РіУ™СЂ СѓР» эштән СѓР» теләгән кадәр ТЇРє Р·СѓСЂ СЌС€ чыкмаячагын белсә, хәзер ташлый. Тагы Р±РёРє Р·СѓСЂ файда күренер төсле булган эшкә тотына. РђРЅС‹ РґР° РєТЇСЂУ™ РґУ™, аны РґР° ташлый. У?РјРјР° акыртын гына эшләп, озын гомердә бер нигезле РЅУ™СЂСЃУ™ чыгаруны без яратмыймыз РґР°, теләмимез РґУ™. Безгә, булса, тиз булсын Т»У™Рј Р±РёРє файдалы булсын. Без, бер ел русча укып, университет правасы алырга тырышамыз. Р?РєРµ ел укысак, бер-бер РјУ™С…РєУ™РјУ™РґУ™ СѓРЅР±РёС€ сумлык писер булып, милләткә Р±РёРє Р·СѓСЂ хезмәт иткән кеше кебек, Р±РёРє вәкарь берлән генә С…У™СЂУ™РєУ™С‚ РёС‚У™ башлыймыз. Менә шул эшләрнең һәммәсен РјРёРЅ инкыйраз галәмәтләре РґРёРї уйлыйм. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїС‚У™РЅ РјРёРЅ, һәммәмезгә шул эшләрне рәтләргә тиеш, РґРёРј Т»У™Рј аңлаган кешеләргә фарыз дәрәҗәсендә ТЇРє, РґРёРј. У?РіУ™СЂ алга китик РґРёСЃУ™Рє, һәммәмез милләтнең РёТЈ кирәкле эшләренә тотыныйк Т»У™Рј шундый кешеләргә СЏСЂРґУ™Рј итешик. Барымыз – аңлаганнарымыз бергә бер СЋР» берлән С…У™СЂУ™РєУ™С‚ итик. Һәммәмезнең теләгәнемез бер, һәммәмезнең эстәгәнемез бердер. Тырышыйк, авырлыклар РєТЇС‚У™СЂРёРє, бернәрсәмезне РґУ™ кызганмыйк, менә шуннан СЃРѕТЈ милләт милләт төсле булса булыр. Югыйсә С‡У™Р№ янында варенье РёР»У™ азрак исереп, милләтнең киләчәкләрен СЃУ©Р№Р»У™ТЇРґУ™РЅ берни чыкмый. Агачтан йимеш алыр өчен, аны орлыктан сачеп, Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ никадәр хезмәт сарыф кылып, РЅРёС‡У™ еллар тырышканнан СЃРѕТЈ гына РјУ™РєСЉСЃСѓРґРєР° ирешәләр. Без РґУ™ шулай итик. Бүген сачеп, РёСЂС‚У™РіУ™ алма җыярга тубал күтәреп чыкмыйк. ТєУ™Рј, алмасы булмаса, агачны бәреп-сугып бетермик. Тагы хезмәт сарыф кылырга тотыныйк. Бара-тора, вакыты йиткәч, алмасы РґР° булыр, файда РґР° булыр.

Бу китапта язылган сүзләр, теләсә бик ачы булсын, теләсә бик төче булсын, минем күңелемнән кайнап-кайнап чыккан мәгънәләрдер. Ачылары да күз яше беткәннән соң, еглый-еглый арыганнан соң, ни берлән дә күңелне аңлату мөмкин булмагач, көлке берлә аңлатылган хакыйкатьләрдер. Һәм дә ул көлгән гыйбарәтләрне чыгарырга элгәре бик күп яшьләр сарыф кылынганга, алары үз карашымча төчеләреннән дә кыйммәтледер. Һәм дә төчеләреннән дә тәэсирле булырга тиештер.





    Мөхәммәдгаяз




Р?ншаэ Аллаһе У™СЂ-рахмән[6 - Р?ншаэ Аллаһе У™СЂ-рахмән – мәрхәмәтле Алла теләсә.]



Аллаһ насыйп итсә, РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™Рґ Р?шмукаев РЅРёРєСЏС… мәҗлесенә РєРёТЈ күңеллелек кылып килүегезне үтенәдер. Чәһаршәнбе РєУ©РЅ У©Р№Р»У™РґУ™РЅ чыгуга, У™РјРјР° сәгать икедә РЅРёРєСЏС… укылыр. 12 нче сентябрь, 1800 СЃУ™РЅУ™


дип таралган чакыру кәгазе нигезендә, Шаһмөхәммәт байларга чәһаршәнбе көн никях мәҗлесенә халык җыела башлаган иде. Шаһмөхәммәт байларның өендә дә туй яраклары, мәҗлес кирәкләре хәзерләнгән иде.

Менә хәзрәтләр күренде. У?лмөхәммәт С…У™Р·СЂУ™С‚, У?хмәтша С…У™Р·СЂУ™С‚, Вәлиулла С…У™Р·СЂУ™С‚, Р—У™РєРё С…У™Р·СЂУ™С‚, Җәмал РјУ©У™Р·Р·РёРЅ, РҐУ™РєРёРј карый, Мәрдан суфи бер-бере артлы бай өенә таба РєРёР»У™Р»У™СЂ РёРґРµ. «Туйлар мөбарәк булсын, РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚!В», В«У?Р№Рµ, шулай булсын РёРЅРґРµ!В» РґРёРіУ™РЅ догалар берлән хәзрәтләр эчкә керделәр. Аннан РґР° атлы килеп чыга, моннан РґР° килеп чыга РёРґРµ. Күренгәне бер, РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚ байларга килеп сәлам биреп, «Туйлар мөбарәк булсын!В» СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән эчкә СЋРЅУ™Р»У™Р»У™СЂ РёРґРµ.

Кунаклар килеп бетә язган иде, бары Фәхри кода, Шаһмәрдан ишан берлән Гали бай гына калганнар иде. Озак үтмәде, камчат бүректән Фәхри кода, саурый[7 - Саурый – ат тиресеннән ясалган күн.] читек, саурый кәвеш, яшел чапан, яшел чалмадан Шаһмәрдан ишан да баягы «Туйлар мөбарәк булсын!» ны әйтеп, эчкә кереп киттеләр. Пар тимеркүк атларда озакламаенча Гали бай да килде.

РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚ байларның йортларыннан арткан ат берлән генә РґУ™ урам бөтенләй тулган РёРґРµ. Капка төбендә карарга килгән кешенең РґУ™ РёСЃУ™Р±Рµ-хисабы СЋРє РёРґРµ. Кодалар килеп беткәч, Р?шмукаев ТЇР·Рµ РґУ™ У©Р№РіУ™ кереп китте.

УЁС‡ катлы таш У©Р№РЅРµТЈ Т»У™РјРјУ™ йирендә мәҗлес хәзерләнгән РёРґРµ. РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚ бай залны бер кат РєТЇР·РґУ™РЅ кичерде. Р?РєРµ табын хәзрәтләр, РёРєРµ табын кодалар берлән зал шыгрым тулган РёРґРµ. Гостиный, С‚ТЇР±У™РЅ У©Р№, чарлакны – һәммәсене карады. РљТЇРї кешеләр берлән исәнләште, РєТЇРї кешедән «Туйлар мөбарәк булсын!В» сүзен РґУ™ ишетте. Кирәкле кешеләр беткән төсле күренде. ТєУ™Рј дөресте РґУ™ беткән РёРґРµ. РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚, карап бетергәч:

– Хәзрәтләр! Эш тәмам иде, – диде.

Мәхәллә хәзрәте У?хмәтша мулла РґР°, тамагын кырып, «эһэ-Т»СЌВ» РґРёРї:

– Соң инде укыйкмы, Фәхри агай? – диде.

Р¤У™С…СЂРё:

– У?Р№Рµ, С…У™Р·СЂУ™С‚, укыйсыз РёРЅРґРµ, РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚ кызы Айсылуны минем угылым Бикбауга РЅРёРєСЏС… укыйсыз, – РґРёРґРµ.

Фәхри бай бу сүзләрне әйткәндә бөтен мәҗлес акыртын гына елмайганнар иде. Шаһмөхәммәт:

– Ун мең мәһәр, һәммәсе тәмам, – диде.

Бу СЃТЇР· соңыннан С…У™Р·СЂУ™С‚ шаһит-С„У™Р»У™РЅ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ сорамаенча СѓРє, РіТЇСЏ аңарга кыз РґР°, РєРёСЏТЇ РґУ™ ризалыкларын барып әйткәннәр кебек, Шаһмәрдан ишанга күзенең бер очы берлән карап, башын бөкте. Р?шан С…У™Р·СЂУ™С‚:

– Үзеңез укыңыз, мулла У?хмәтша, үзеңез! – РґРёРіУ™С‡, У?хмәтша С…У™Р·СЂУ™С‚ тагын бер «эһэ-СЌТ»СЌВ» РґРёРї, В«У?лхәмдүлиллаһ» РґРёРї башлады. Бикләгән бер сүзен РґУ™ калдырмады. РљРѕСЂСЉУ™РЅ Газыймнан «Вә РёРЅ хифтем илля С‚У™РіСЉРґРёР»ТЇВ» аятен калдырса РґР°, «Мөсәннә РІУ™ сөлесан РІУ™ робгы» РЅС‹ Р±РёРє сузып-сузып, үзенә бер РґУ™СЂС‚ берлән укыды. РќРёРєСЏС… та бетте.

Фәхри кода берлән Шаһмөхәммәт бай да, хәзрәтләр табынында кулларына акча тотып алды-артлы әйләнеп чыктылар. Биргән сәдакалар Шаһмөхәммәт байның, Фәхри коданың йөзләрен кызартырлык түгел иде – хәзрәтләргә иллешәр (!), мөәззиннәр, карыйларга да егерме биш сум иде. Мәҗлес башланды, кашык-тәрилкә кузгалды, бөтен өйдә чыкыт-чыкыт кашык, тәрилкә тавышы иде. Озак үтмәде, бу моңлы тавыш та бетте. Акрын-акрын ашлар килә башлады. Килгән аш саен Шаһмәрдан ишан яисә хәзрәтләрдән берсе тарафыннан: «Бәрәкалла, ашны бик зур хәзерләгән икәнсез, мулла Шаһмөхәммәт», – дигән сүз үзенә бертөрле тавыш берлән әйтелә иде. Ләкин бу сүз Шаһмөхәммәт байның да, Фәхри коданың да күңеленә электрик төсле тәэсир итеп, ике кода да тиреләренә сыймас дәрәҗәдә кәефләнәләр иде. Хәзрәтләр дә белми әйтмиләр лә инде! Укыган кешегә һәммәсе билгеле, кодаларның бу кадәр кәефе киләсен белмәсәләр яки бөтенләй әйтмәсләр иде, яисә кәеф таба торган икенче сүз табырлар иде. Мәсәлән, бер дә булмаса: «Мулла Шаһмөхәммәт, үзеңә Аллаһы Тәгалә вә Тәбарәкә яшь кызлар алырга язсын, абыстаң әле сөйләп тора иде, эһэ-һэ, яхшы инде, тынычлык берлә торырга язсын!» – диерләр иде.

Мәҗлес бик зур корылган иде. Казан ашларының һәммә төрлесе булдыгы шикелле, кондитер ашы берлән дә дөнья тулган иде. Аш артыннан аш килеп, ахырында ширбәт килде. Һәммә кеше, бер-берсенә карап, елмаешып, кесәләрен актара башладылар. Бөтен мәҗлесләрдә акча тавышы купты, шотыр-шатыр иткән кәгазь тавышы берлән, сирәк-сорак чылтыраган алтын тавышлары бөтен өйне тотты. Озакламады, һәммә тәрилкә өем-өем акчалар белән хатын-кыз ягына юнәлә башлады, фатихадан соң хәзрәтләр баягыча кодаларның тәненә тәэсир кылырлык, ата күркәдин зур иттереп кабартырлык сүзләр әйтеп чыгып киттеләр.

Кунаклар таралуы бик хозур булды. Һәммә кеше үз танышы берлән, көлешә-көлешә, Айсылу берлән Бикбауга мәхәббәт теләп чыгалар иде. Хәзрәтләрдән андый сүз ишетелми иде. Алар аның урынына «ярдәмчел кеше, ярдәмчел кеше» дип, кесәләрендәге акчаларны капшый-капшый сөйләшеп чыгалар иде.

Ләкин ишегалдына чыккач та китәргә булмады, чөнки Шаһмөхәммәт кода кучерларга өчәр тәңкә акча, берәр булки, берәр яулык өләшә иде. Дөрест, аны элгәрерәк тә өләшеп бетерергә мөмкин иде. Шаһмөхәммәт бай һәммә кунак алдында акча кызганмаганын күрсәтер өчен шулай иткән иде. Озак үтмәде, Шаһмөхәммәт бай, эшне бетереп, кунаклар янына килде. Күзләре ут кебек уйный, һәммә кешенең йөзенә караганда, «Менә абзаң ни эшли!» дигән төсле иттереп карый иде. Шаһмөхәммәтнең бу эше дә тәбриксез калмады, ишан хәзрәт:

– Һиммәтеңә рәхмәт, мулла Шаһмөхәммәт! – диде.

Шаһмөхәммәт «эһэ-һэ» дип, хәзрәтнең ни әйткәнен аңламыенча:

– Шулай булсын инде, хәзрәт, шулай, – диде.

Акыртынлап кунаклар тарала башлады. Кунаклар арасыннан:

– Байлык РЅРё эшләтә! Курчак туена никадәр расхут! Р?РєРµ яктан кырык РјРµТЈ, кеше ТЇР· кызын Р±РёСЂРіУ™РЅРґУ™ РґУ™ алай расхут тота алмый, Рё, байлык яхшы РЅУ™СЂСЃУ™ СЃРѕТЈ! – РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ ишетелә РёРґРµ.

РњУ™СЂС…У™РјУ™С‚, Р№Р° Раббым, кырык РјРµТЈ С‚У™ТЈРєУ™! Курчак туена кырык РјРµТЈ С‚У™ТЈРєУ™?! Кем әйтеп, кем ышаныр Р±Сѓ СЃТЇР·РіУ™? Р›У™РєРёРЅ ышансаң-ышанмасаң РґР°, Р±Сѓ – курчак туе РёРґРµ! ТєУ™Рј чыккан расхут та кырык РјРµТЈ РёРґРµ. Сез: «Бу эшләр РЅРё өчен? РќРёРє курчак туена кырык РјРµТЈ? Бу эштән кемгә файда булды? У?ллә гомуммилләткә бер-бер файда бармы? РќРёРє болай иткәннәр?В» – диерсез. РњРёРЅ тагы «Бу туй – курчак туе РёРґРµ, чыккан расхут кырык РјРµТЈ иде» РґУ™РЅ башка җавап белмим. «Кырык РјРµТЈ!!! Кырык РјРµТЈ!!! Бер файдасыз кырык РјРµТЈ!В» дисезме? Без элгәре үземезгә кәеф килердәй Р№РёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ кырык РјРµТЈРЅУ™СЂРЅРµ кызганмый идек! (Бу туй – ТЇР·Рµ Р·СѓСЂ дәлил.)

Күпме расхут чыкса да чыкты, туй үтте, Шаһмөхәммәт бай берлән Фәхри дә читтә: «Менә акчаны кызганмыйлар, курчак туена кырык мең тотканнар», – дигән зур ядкяр калдырдылар. Ләкин озак үтмәде, бу сүз аларны мактар өчен булмаенча, яманлар өчен әйтелә башлады. Сөекле укучы, бәлки, бу эшкә гаҗәпкә дә калыр, хакы да бар. Ләкин һәр нә исә бу эш язучының үз хыялы түгелдер, вакыйгадыр. Һәм гаҗәплегендә дә гаепле язучы түгел, бәлки вакыйганың үзе һәм дә сезнең бу эшкә егерменче гасыр күзе берлән каравыңыздыр. Безнең эшләремез арасында унтугызынчы гасырда эшләнгән эшнең егерменче гасырда көлке булуы ис китә торган бер эш түгелдер. Безнең һәммә эшемез шулай, унсигезенче гасырда эшләгәнемез унтугызынчы гасырда көлкегә калмыш, унтугызынчы гасырдагы эшемез егерменче гасырда, егерменче гасырдагы эшләремез дә егерме беренче гасыр кешеләренә көлке булуында да шөбһәм юктыр.

ТєУ™СЂ РЅУ™ булса булды, туй бетте. РљТЇРї вакыт үтмәде, әлеге РЁР°Т»РјУ©С…У™РјРјУ™С‚ бай РґР°, Р¤У™С…СЂРё РєРѕРґР° РґР° баягы кырык РјРµТЈРЅРµ икенче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РєТЇСЂУ™ алмаенча, дөресте генә, кирәкләренә тотарга РґР° таба алмаенча вафат булдылар. Сез РёРЅРґРµ РЅРёРіУ™ СѓР» кадәр ТЇР· хәлләрен белмәенчә, киләчәкләрене уйламаенча кылынганнар диерсез. Эшләгән эшләремезнең РЅРё өчен, РЅРёРє икәнлеген белмәенчә кылуыбыз – болгарларның искедән калган табигатедер. У?РіУ™СЂ Р±Сѓ табигать бездә булмаса РёРґРµ, белмим, без хәзер РЅРёРЅРґРё милләт булыр идек РёРєУ™РЅ? Бабайларның «үткән эшкә салават» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән күңелемезне җуатыйк та эшемезгә тотыныйк. Унтугызынчы гасырда бер курчак туе кырык РјРµТЈ булдыгы шикелле, җанлы курчаклар туе РґР° кырык РјРµТЈ берлән калмаенча, СЃРёРєСЃУ™РЅ РјРµТЈРіУ™ Р±РёРє еш Р№РёС‚У™ РёРґРµ. Заманасына РєТЇСЂУ™ гадәте, гадәтенә РєТЇСЂУ™ кешесе, кешесенә РєТЇСЂУ™ гакылы, СѓРµ, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, РёРЅРґРµ. Югыйсә безнең заманда СѓР» кырык РјРµТЈРЅУ™СЂ, СЃРёРєСЃУ™РЅ РјРµТЈРЅУ™СЂ курчак туена тотарга түгел, үземез өчен кирәкле, милләтемезнең җаны диер РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ булган РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ, РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ салыр өчен РґУ™ юктыр.

Еллар үтә бара, халык арасында мода үзгәрде, байларымызның камчат бүрекләре кечерәйде, бикәләремезнең ак калфаклары кыскарды, әмма расхут көннән-көн арта иде, мода кирәкләре дә, белмим, сәгате саен үзгәрә иде. Сез: «Ул вакытта голямалар ни эшли иде? Халыкка бу эшләрнең ярамавын, болай кылынсак, киләчәктә милләтемезнең бетү ихтималын сөйләп, мондый эшләрдин тыелырга вәгазь кылмыйлар идеме?» – диерсез. Мин әйткән идем ләса, Фәхри берлән Шаһмөхәммәткә вә аның төслеләргә «бәрәкалла һиммәтеңә!» диләр иде дип.

Ләкин озак үтмәенчә, голяма арасында икенче мәсьәлә чыкты – дин мәсьәләсе. Ул да: «Безнең болгар йортында ястү (ясигъ) намазы фарызмы, түгелме? Вакыт керәме, юкмы?» – мәсьәләсе иде. Бөтен болгар голямасы шуның берлән мәшгуль булдылар. Һичбер мәҗлестә шул мәсьәлә чыкмый калмады. Һәм дә һәр почмакдин «Ля нөсәллим, лям ля яҗүз, мәмнуг» (риза түгел, буйсынмыйм) дигән сүзләр ишетелгән кеби, әфьюнлы баштан «гакыллы» вә «ныклы» дәлилләр дә агып кына тора иде. Бу мәсьәлә көннән-көн халык арасында җәелә иде. Көннән-көн ике тарафның да сүзләргә сүзләре күбәя иде.

Ниһаять, һәр мәҗлес салада казна җыены хәлен алды. Йомшаграк кешеләр һичбер мәҗлестән башларын авырттырмаенча чыга алмыйлар иде. Бер мулла бер көнне бер тарафта булса, икенче көнне икенче тарафта була иде.

Алай булса да, бер максатсыз, сәбәпсез түгел иде. Вак салган көнне ястү тиеш түгел ягында, әфьюн салган көнне, һичшиксез, кирәк, хәтта, кирәк түгел, дигән кешеләрне көфер саный иде йә киресенчә иде. Шаһмөхәммәт берлән Фәхри булмасалар да, алар төслеләр тагы бар иде. Алар голямалар арасында чыккан бу икенче курчак туена бик кәефләре килә иде. Расхут курчак туе төсле үк түгел, кызыгы һаман кызык. Шуның өчен бу байгуралар бик еш мәҗлесләр ясыйлар һәм сазлы күлдә чыккан бакалар тавышына охшашлы муллаларның кычкырышларын, гаугаларын бик кәефләнеп, урта гасырлар падишаһларының җарияләре йырлагандагы кеби, башларын селкә-селкә тыңлап торалар иде. Ниһаять, бу эш бик зур иде. Бәлки, моңарга тотылган расхутлар да курчак туеннан ким булмагандыр.

Голямалар арасында тавыш купты, дошманлык артты, Т»У™СЂ тараф мәкаләләр яздылар Т»У™Рј РёРєРµ СЏРє та үзләренең – хак, тегеләрнеке – хата РґРёРї кенә калмаенча, кяфергә, иманга барып җиттеләр. Сез тагы Р±Сѓ тавышлар, Р±Сѓ ызгышлар, Р±Сѓ расхутлардан РіРѕРјСѓРјРіУ™ РЅРё файда килде дисезме? Тагы шул соравыгызны китердеңез. У?йттем түгелме СЃРѕТЈ, без андый эшләремездә гомуммилләт файдасын СЏРєРё башка бер файданы күзәтмибез, СѓР» – безнең бабайларның РёСЃРєРµ гадәте, дидем РёС‡. Тагы РЅРё РєРёСЂУ™Рє РёРЅРґРµ?

Бу вакытларда халык арасында мәсҗед бина кылына башлаган, мәдрәсәләр ачылып, дәрес әйтелә, сабак укыла башлаган иде. Ләкин мәдрәсәләремез, мәктәпләремездә ни өчен, ник укылдыгы игътибарга алынмадыгы өчен, шәкертләремезнең гомеренең күбесе үзләренә кирәкмәс нәрсәләр уку берлән әрәм була иде. Милләтнең яшәеше өчен иң лязем булган әхлак, татулыкка һич әһәмият бирелмәдеге өчен, шәкертләремез бер милләтнең башчысы булу түгел, чынлыкта бер эшкә ярамый торган кеше булып чыгалар иде. Бу кешеләр үзләренең тәрбияләре җитмәгәнне белмәү берлән генә калмаенча, мәдрәсәләр, мәктәпләрдә дә тәрбия кылган булып, милләтнең балаларын кешелекдин мәхрүм кылалар иде. Шул кешеләр зәһәре берлән милләтемезнең күп кешеләре бөтен нәрсә хакында ялган уй берлән торып, дөнья вә ахирәткә үзләренә бертөрле караш кылып, хәтта үлеп тә китәләр иде.

Һәрвакыт дөрест әйтүдән яхшы эш юк. Бу муллалар хакында да дөрест әйтергә кирәк. Йөздән туксан бише мин әйткәнчә кешеләр булса да, берникадәр инсаннар, заманасына ярарлык тугры фикерле кешеләр дә булганнар. Ләкин бунлар бик аз улдыкларындинме яисә үз фикерләрен сөйләргә батырчылыклары булмавыннанмы, халык арасында кирәге кадәр үз фикерләрен тарата алмаганнар. Кәсеп бу вакытта заманасына күрә ярый иде. Бу тугрыда голямалар никадәр «Аллаһе ризык бирүче, сәдака бирергә кирәк, кәсеп берлән табармын димә, кяфер булырсың» кебек кәсептән ихлас кайтара торган сүзләрне «китап әйтә» дип, яңлыш халыкка сөйләсәләр дә, бабайларымыздин калган сату итү, алыш-биреш итүне бетерә алмаганнар иде. Шуның өчен болгар сатучылары, Азиянең һәммә тарафларына китеп-китеп, зур сатулар итәләр иде.

Ләкин бунларның сатуларының файдалы булуы ни өчен, ник икәнлеген белеп эш йөртүдән түгел иде. Бәлки Азия халкы берлән катышып сату итәргә кеше булмаудан һәм ватандашларымыз русларның тәхте коллыгында изелеп ятулары сәбәбендин, андый эшләрне эшләү бик аз гынасының көчендин килүеннән иде.

ТєУ©РЅУ™СЂ РґУ™ заманына РєТЇСЂУ™ ярарлык РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ РёРґРµ. Хәтта болгарлар тарафыннан никадәр заводлар, фабрикалар РґР° ачылмыш РёРґРµ. ТєУ™Рј Р±Сѓ фабрикалар, заводлар СЂСѓСЃ фабрикаларыннан РєРёРј эшләмиләр РёРґРµ. Р?ген РёРіТЇ, ашлык сачу, мал асрау заманына РєТЇСЂУ™ ярый РёРґРµ. РЇРіСЉРЅРё Р±Сѓ эшләрне эшләүдә алга киткән булмасалар РґР°, русларга караганда артка РґР° калмаганнар РёРґРµ.

Замана ТЇС‚У™ бара, халык арасында үзгәрешләр күренә башлады. Русларның СЏТЈР° тәртип берлән ачылган РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРµ балаларны икенче төрле фикер берлән С‚У™СЂР±РёСЏ кыла башладылар. ТєУ™Рј озак үтмәде, русларда Т»У™СЂ сыйныфның үзенә РєТЇСЂУ™ РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ төзелде. Р СѓСЃ милләтенә икенче СЂСѓС… бирелде, «рус» РґРёРіУ™РЅ атама РґУ™СЂУ™Т—У™ санала башлады. Озакламады, Т»У™СЂ эштә СЏТЈР° фикерле, СЏТЈР° мәгълүматлы руслар мәйданга чыкты. Болар РєРёСЂУ™Рє СЃУ™ТЇРґУ™РґУ™, РєРёСЂУ™Рє башка кәсепләрдә үзләренә кирәкле гыйлемне белдекләре өчен, болгарларның кәсепләренә Р±РёРє Р·СѓСЂ зарар иттеләр. Р§У©РЅРєРё болар үзләренең эшләренең РЅРёРє, РЅРё өчен икәнен белеп эшлиләр РёРґРµ. У?РјРјР° безнең мәдрәсәләремез һаман шул РёРґРµ. Фикеремез һаман шул РёРґРµ. Р”У©РЅСЊСЏРіР° карашыбыз һаман шул РёРґРµ!!!

Русларның бу эшләрен күреп, алар артындин бара башламадык. Бәлки бабаларымыз гадәтен югалтмыйк дип, кирәкмәс гадәтләремезгә чормалып яттык. Голямаларымыз кайберләремезнең, руслардан гыйбрәт алып, үзләренә кирәкле фән өйрәнүләрен күреп яки хөкүмәт мәктәпләрендә укуларын белеп, «замана бозылды, бу эшләр һәммәсе ахыр заман галәмәте» дип кычкыра башладылар. Һәм бу сүзләрнең һәммәсен дә дин исеменнән әйтдекләреннән, халкымызның бик күбесе бу эшләргә, ягъни хөкүмәт мәктәпләрендә укуларына, дингә каршы эш дип каралуына сәбәп булдылар.

Озак үтмәде, болгарлар өчен русча укырга РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ ачылды. Халыкта тагы СЏТЈР° фикерләр Р№У©СЂРё башлады. РЁУ™Т»У™СЂ халкы, авыл халкы голямасы, наданы моңарга каршы килделәр. ТєУ™РјРјУ™ мәҗлестә тавыш, Т»У™РјРјУ™ мәҗлестә шуның хакында ызгыш РёРґРµ. Халык арасында тагы РґРёРЅ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ чыкты. Голяма арасында РґРёРЅ карашыннан русча СѓРєСѓ С…У™СЂУ™РјРјС‹, әллә читкә кагылган эшме, әллә РіУ©РЅР°Т» та, савап та түгелме РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ өченче курчак туе булды. Бу РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРґУ™ РЅРё укылганын белмәенчә, кайберсенең авызыннан С…У™СЂУ™Рј, кайберсенең авызыннан «көфер» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ чаткы кеби оча РёРґРµ (голямалар арасында тыелмаган РґР°, кушылмаган РґР° СЌС€, хәтта фарыз РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ РґУ™ бар РёРґРµ). РЁСѓР» РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РґУ™ халык арасында ялган С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ тарала башлады. Кечкенә бер СЃТЇР·, аралар еракланган саен ТЇСЃУ™-ТЇСЃУ™, коточкыч була РёРґРµ. РњУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРґУ™ РґРёРЅ укыталар, Т»У™РјРјУ™ кешегә русча СѓРєСѓ тиеш булачак, имеш, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ ябылачак, мәсҗедләр ябылачак, балаларны, көчләп алып, русча укытачаклар!!! Р¤У™Р»У™РЅ С€У™Т»У™СЂРґУ™ бер кешенең угылы русча укыган РёРєУ™РЅ! […] Р¤У™Р»У™РЅ муллага килгән СЂСѓСЃ та, сезнең РґРёРЅ РЅРё, безнең РґРёРЅ РЅРё, барыбер Р±РёС‚, РґРёРіУ™РЅ, РґРё. У?ман[8 - У?ман – коткар.], Р№Р° Рабби, Р±Сѓ РЅРё куркыныч С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ?! Менә әле күрше хатыны РґР° кунакка барган йиреннән балаларны С‚У©СЏРї киткәнне ишетеп кайткан. Галәви ишан РґР°, ахыры яхшы булмас, РґРё. ТєУ™РјРјУ™ У©Р№РґУ™ РєТЇР· яше, Т»У™РјРјУ™ У©Р№РґУ™ хәсрәт… РЁУ™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™ халык сату РёС‚ТЇ, кәсеп РёС‚ТЇРЅРµ ташлады. Сала халкы, С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ РЅРё эшләр РёРєУ™РЅ РґРёРї, Т»У™СЂ РєУ©РЅ С…У™Р±У™СЂ РєУ©С‚У™Р»У™СЂ, Т»У™СЂ РєУ©РЅ С…У™Р±У™СЂ алалар. Коткар, Р№Р° Раббым! Тагын кара С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ!!! Бер солдат хезмәттән кайткан, Р±РѕСЏСЂС‹ бер РєРЅРёРіУ™ күрсәткән, РґРё, анда, бервакыт Т»У™РјРјУ™ халык бер РґРёРЅРґУ™ булыр, РґРёРї язылган, РґРё. Ахырзаман! Ахырзаман!!!

Шәһәрләрдә мәсҗедләргә җыела башладылар. Салаларда җыен ясадылар.

– Прашение бирик! Прашение! Падишаһның үзенә бирик. Ас, кис, без үз динемезне ташламыймыз. Пригавор, депутат, Петербург! – Һәммә кешенең авызында кайный иде. Озакламадылар, Русиядә булган һәр мәхкәмәгә (волостной судтан Сенатка кадәр) прашение яудыра башладылар. Һәммә йирдә бер тавыш, һәммә йирдә бер сүз иде.

– Ас, кис, үз динемезне ташламыймыз! – Һәр прашениедә язылган иде.

Хөкүмәт бу эшкә гаҗәпкә калды. Халык арасыннан бу фетнәне бетерергә кеше җибәреп, хөкүмәтнең һичбер андый фикере юклыгыны бәян кылдырды. Халыкта икенче тавыш чыкты.

– Русча укылмасын! Динемезне ташламыймыз! Ас, кис! – Яңадан прашение! Яңадан депутат!

Хөкүмәт тагы:

– Русча укыган кеше – укый, укымаганга көчләү юк! Ул да сезгә файда өчен, эшеңез, көнеңез рус берлән булгач, русча белү кирәк ич, – дип, халыкны йомшартты.

Озак үтмәде, тагы хәбәрләр. Коткар, Раббым! Тагы нинди куркынычлы хәбәрләр! Фәлән авыл да чиркәү салырга пригавор сораган! Фәлән авылда учитель алынган, фәлән авылга училище салынган! Тагы күз яшьләре! Тагы аһлар!.. Тагы хәсрәтләр! Хәтта мич башындагы картлар-карчыклар да бу хәбәрне ишетте. Алар да кайгырды.

– Һиҗрәт! ТєРёТ—СЂУ™С‚! Моннан РєРёС‚ТЇ! РњРѕРЅРґР° ничек торырга РєРёСЂУ™Рє?! РђСЃ, РєРёСЃ, динемезне ташламыймыз! – аннан РґР° пригавор, РјРѕРЅРґРёРЅ РґР° пригавор, яңадан прашение! Яңадан фетнә! ТєУ™РјРјУ™ халык, нишләрен белмәенчә, әйберләр сата, юлга хәзерләнә башлады. Аннан берсе РєРёС‚У™СЂРіУ™ план язып чыгара, моннан берсе РњУ™РґРёРЅУ™РґУ™РіРµ булмаган Габдулла шәех исеменнән хәзер РєТЇС‡ТЇ фарыз икәнлеген язып тарата. Тегеннән берсе Р?станбулда тормышның җиңеллеген, солтан тарафыннан С„У™Р»У™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ бирелә, С„У™Р»У™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ бирелә, диеп үзеннән ТЇСЂРґУ™Рє очыра РёРґРµ.

РђРЅРґР° бер РјУ™Т—РЅТЇРЅ С‚У©С€ РєТЇСЂРіУ™РЅ! Р?кенче Р№РёСЂРґУ™ бер карчык үлгән вакытында угылына кулы берлән кыйбла тарафына РёР·У™РіУ™РЅ!!! ТєУ™РјРјУ™СЃРµ – РєРёС‚У™СЂРіУ™ дәлил РёРґРµ. Голямаларның кайсылары, СЂСѓСЃ мәктәпләрендә укыган кешеләргә Т»РёС‡ РєСѓСЂРєСѓ юклыгын, һичбер вакыт РґРёРЅРіУ™ тиелмәячәген СЃУ©Р№Р»У™Рї, халыкка нәсыйхәт Р±РёСЂСЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, икенче кешеләр тарафыннан Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ күңел каралудан гына сөйләнгәнлекне риваять кылынадыр РёРґРµ.

Ниһаять, халыкның бик күбесе юлга хәзерләнде. Малларын-туарларын саттылар, җиһазларын, әсбабларын тараттылар, өем-өем кеше сәфәргә китә башлады – һиҗрәт кыла башлады. Авылларда күз яшьләре берлән, кыямәт купкан кеби, кайсы туганын, кайсы баласын, кайсы кеше атасын озата иде. Һәр көнне китүче, һәр көнне күз яше, һәр көнне аерылулар, һәр көнне моңлы-моңлы йыр тавышлары, мәсҗедләрдә тәкбир тавышлары кыямәт көне кебек күренә иде!

«Кая баралар?.. Кая китәләр?.. Ник китәләр?.. Бу мәшәкатьләрне ник күрәләр?» диерсез. Боларга бу мәшәкатьләрне күтәрү хәтта күңелгә бер рәхәтлек тә бирә иде. Һәммәсе, дин өчен дөнья ташлау, диеп, бик шатланып әйтәләр иде.

РҐУ©РєТЇРјУ™С‚ боларның Р±Сѓ эшләренә каршы килмәде, булдыра алган кадәр кешеләр җибәреп вәгазь әйттерде. Р›У™РєРёРЅ фетнә РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ зурайды. РљУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ халык арасында төрле С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ таралды, күчүчеләрнең саны РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ артты. Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ Т»У™РјРјУ™ тарафында бер С…У™Р±У™СЂ, Т»У™РјРјУ™ йирендә бер фетнә РёРґРµ. Күчүчеләр күчтеләр, РјРѕРЅРґР° калганнар РґР° әйберләрен сатып РєРёС‚У™СЂРіУ™ хәзерләнә башладылар. ТєУ™РјРјУ™ кеше киткәннәрнең хәленнән интегеп С…У™Р±У™СЂ РєУ©С‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ. Менә хатлар! Менә С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ! Р?Р·РіРµ Р№РёСЂРґУ™РЅ РёР·РіРµ хәбәрдер?.. Р?Р·РіРµ С…У™Р±У™СЂ! Р?Р·РіРµ!

Киткәннәрнең кайсы Дәрбәндтә, кайсы Батумда, кайсысы Севастополь, Одеста, кайсысы Бакуда фәкыйрьлектә, мохтаҗлыкта кая барырга белмәенчә калганнар. Китәргә дә акча юк! Кайтырга да акча юк! Кая барсыннар бу бичаралар? Нишләсеннәр? Бунларга ни гакыл?! Йирләренә кайтсыннармы? Йирләре кая? Анда кайтып нишләсеннәр? Ат юк җигәргә, тун юк кияргә! Өй юк керергә, йир юк сөрергә. Ни эшләсеннәр?!

Болары болай, икенчеләре ничек? Чын мөһаҗирләр ничек?.. Төркиягә чыгып кала алганнардин дә шул хәбәр!

Р?станбулга чыккач, РёТЈ У™ТЇРІУ™Р» – карантин! Карантин? РЈР» ниткән карантин?! Моннан РґРёРЅ өчен РєТЇС‡У™ торган кешеләргә! Без күчүчеләр, безгә карантин РєРёСЂУ™РєРјУ™СЃ, без РґРёРЅ өчен күчәмез! Безгә Р№РёСЂ бирегез! РђС‚ бирегез! Үгез бирегез! (Кайсылар хәтта, йимеш бакчасы бирегез, РґРёРї С‚У™ язган РёРґРµ) СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән төрек докторларына гозерләр, прашениеләр Р±РёСЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ. Бер айдин СЃРѕТЈ карантин РґР° беткән. Боларның РґР° акчалары беткән, РёРЅРґРµ РЅРё эшләсеннәр СЃРѕТЈ? Боларга Р№РёСЂ кая? Бакча кая? Атлар кая? Үгезләр кая? Теге СЏР·СѓРґР° Т»У™РјРјУ™СЃРµ язылган РёРґРµ. «Чиновник булырга теләгән кешеләргә, кереп укысалар, укыган өчен жалуния РґР° бирелә» РґРёРї язылган РёРґРµ РёС‡! ТєУ™РјРјУ™СЃРµ дөрест түгелмени?! ТєУ™РјРјУ™СЃРµ ялганмы?! Тагы әле аның өстенә төрекләр:

– Монда ник күчәсез, – дип җөдәтәләр.

– Дин өчен, анда русча укыта башладылар! У?ллә РЅРёРЅРґРё безгә РєРёСЂУ™РєРјУ™РіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ укыталар, – РґРёРіУ™С‡ С‚У™, бер РґУ™ кызганмаенча шаркылдашып РєУ©Р»У™Р»У™СЂ. Тагы мыскыл итеп, өстенә:

– Сез дин өчен түгел, бәлки наданлык өчен монда килгәнсез, – диләр.

Кайсылары:

– Карендәшләр, сез безгә файда РёС‚У™СЂРіУ™ диеп чыксаңыз, кәсеп итеңез! Менә сезгә РљУ©С‚У™Т»РёСЏ вилаятеннән Р№РёСЂ![9 - РљУ©С‚У™Т»РёСЏ – Анатолияда бер С€У™Т»У™СЂ.] Сезгә хәзерләп куйган бакчалар СЋРє! Р?ТЈ яхшысы – Р СѓСЃРёСЏРіУ™ яңыдан кайтыңыз, ТЇР· кәсебеңез берлән тора башлаңыз, динегезгә бер кеше РґУ™ тимәс. Русча укыту сезгә зарар түгел СѓР»! Укытсалар, Р±РёРє укыңыз! Укытмасалар РґР° укырга тырышыңыз! У?РіУ™СЂ сез безгә, безне укытмыйлар, диеп килсәңез РёРґРµ, без сезне кызганыр идек. Сез, безне укыталар, диеп, РјРѕРЅРґР° ислам динендә фарыз булган гыйлемнән качып киләсез. Үзеңез РјУ©Т»Р°Т—РёСЂ фи сәбилиллаһ[10 - РњУ©Т»Р°Т—РёСЂ фи сәбилиллаһ – Алла юлы өчен күчеп китүче.] дисез. Бу Т»РёТ—СЂУ™С‚ түгел, Р±Сѓ – наданлык кына, – диеп, вәгазь РёС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ.

Бу вәгазьләр Р СѓСЃРёСЏРґУ™ вакытта булса РёРґРµ, бәлки, тыңлаган булырлар РёРґРµ. Хәер, Р СѓСЃРёСЏРґУ™ РґУ™ мондый вәгазьләрне ишеткәннәр РёРґРµ РґУ™, аларны күңел каралганнан гына әйткән кешеләр сүзенә багышлаганнар РёРґРµ. Дөресте – бунларны котырткан кешеләрнең күңелләре каралган РёРєУ™РЅ! Татар гакылы артыннан Р№У©СЂРё, РґРёР»У™СЂ, Р±РёРє дөрест СЃТЇР·. Болар РґР° хәзер Т»У™РјРјУ™СЃРµ Т»РёТ—СЂУ™С‚ түгел, ТЇР· йирләрендә тору фарыз икәнлеген белделәр. У?РјРјР° соңрак!

Монда калган карендәш-кабиләсе, баерагы бер аягына кәвеш, бер аягына төрек ботинкасы киеп булса да кайттылар!

У?РјРјР° фәкыйрьләр РјУ™ТЈРіРµ СЏС‚ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™, РјУ™ТЈРіРµ фәкыйрьлектә калдылар, туган йирен, карендәш-кабиләсен бер күрер өчен зар еглап, фәкыйрьлектә үлеп беттеләр.

Монда калганнары да әйберләрен сатып, мал-туарларын таратып китәргә хәзерләндекләреннән, аларга да элгәреге дәүләтне җыю, элгәреге малыны кайтару бик җиңел булмады. Нә исә, бунлар үз йирләреннән кузгалмадыкларыннан, еллар да яхшы килү сәбәпле, акыртын гына искечә тора башладылар. Алай булса да, бу фетнә һәр кешенең күңелендә бер җәрәхәт калдырганга, бик озак еллар онытылмады. Тагы акыртын гына искечә тора башладылар.

РЇТЈР° СЌС€ СЋРє РёРґРµ, РіУ™СЂС‡У™ Казанда матбагалар булып, Т»У™СЂ телдә китап бастырырга, У™РґУ™Р±РёСЏС‚ нәшер РёС‚У™СЂРіУ™ СЂУ©С…СЃУ™С‚ булса РґР°, РґРёРЅ китапларына башка, «Сәйфелмөлек», «Йосыф китабы» РІУ™ башка [РЅУ™] кешегә, РЅУ™ дөньясына, РЅУ™ ахирәтенә файда Р±РёСЂРјРё торган китаплар басылса РґР°, кирәкле С„У™РЅ китаплары, У™РґУ™Р±Рё С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ, милли театр уеннары Т»РёС‡ РєТЇР·РіУ™-башка күренми РёРґРµ. Халык та, В«У?лхәмдүлиллаһ, тынычлык!В» РґРёРї, яткан СЏРіС‹ берлән ята РёРґРµ.

Менә тагы СЏТЈР° С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ! РЇТЈР° укыту чыккан, РґРё! Ысуле изитме, РґРё?.. Ысуле СЏР·РёРґРјРµ, РґРё? Р?СЃРєРµ китапларны укытмыйлар, ди… Т®Р·Р»У™СЂРµ китап чыгаралар, РґРё!!! Р? Раббым! Тагы РЅРёРЅРґРё эшләр! Р?С‚ үзендин кортлый РґРёР»У™СЂ, Р±РёРє дөрест; ТЇР· арамыздин чыккан Р±РёС‚! РЈР» РЅРёРЅРґРё СЌС€ СѓР»! Болай укыту ярамый, РґРёРї У™Р№С‚У™Р»У™СЂ, РґРё. У?Р±Т—У™РґРЅРµ бөтенләй калдырганнар, РґРё!.. Р?җек С‚У™ укытмыйлар, РґРё!.. РђРєРєРѕС€ баласы төсле «тый СЃУ©РЅС‚У™, тый СЃУ©РЅС‚У™В» РґРёРї сайрап торучы балалар булмаса, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРґУ™, РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРґУ™ РЅРё СЏРјСЊ булыр? Белмим РёРЅРґРµ, белмим? Ахырзаман Р±РёРіСЂУ™Рє якындыр, ахрысы, берсе бетә, икенчесе килеп чыга. РњРѕРЅС‹ кем уйлаган РёРґРµ?.. Йа шәйхем, СЏСЂРґУ™Рј! Йа шәйхем, СЏСЂРґУ™Рј!.. Голямалар РЅРё карыйлар? РќРёРє халыкка СЃУ©Р№Р»У™РјРёР»У™СЂ? Бу РЅРёРЅРґРё СЌС€ Р±Сѓ! У?ле бер китапта «ля» РЅС‹ калдырганнар, РґРё! Р СѓСЃРєР° тарту шул РёРЅРґРµ! Р СѓСЃРєР°!

Голямалар арасында тагы тавыш. Тагы ызгыш! Болай укыту ярыймы, СЋРєРјС‹? У?лбәттә, ярамый!.. Болай укытылса, бөтен кеше СЏР·Сѓ таныр, бөтен кеше укый белер, С‚У©СЂРєРё телендә кирәкле китаплар булса, укыган кеше Т»У™РјРјУ™СЃРµ, мулладан сорамаенча, ТЇР· хаҗәтен белер. Аннан ары муллаларга РЅРё кала?! РќРё СЃУ©Р№Р»У™СЃУ™, аны дөрест СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє. У?ле хәзер муллалар: «Ай ахмак, китапта шулай әйткән!В» – РґРёСЃУ™Р»У™СЂ, бөтен мәҗлес авызын ачалмый РёРґРµ. Р?РЅРґРµ бетте. Голямага кадер бетте!.. ТєУ™РјРјУ™ кеше укыгач, Т»У™РјРјУ™ кеше белгәч, СѓР» РЅРёРіУ™ ярый?! «Ахырзаман галәмәте! Ахырзаман!В» – тавышы Т»У™СЂ Р№РёСЂРґУ™ ишетелә РёРґРµ. Бу вакыйга әүвәлгеләргә караганда РґР° Р·СѓСЂ булды. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ ТЇР· арамыздан чыкканга РєТЇСЂУ™, Р±РёРє РєТЇРї кеше болай укытуны яратмасалар РґР°, яратучылар РґР° Р±РёРє РєТЇРї РёРґРµ.

Озак үтмәде, шәһәрләрдә ысуле җәдит мәктәпләре ачыла башлады. Голяма арасында сүз күбәйде. Кара халыкта «Арышның поты ничә тиен? Тире бәһасе кыйммәтме?» урынына: «Ысуле җәдит нишли әле? Фәлән хәзрәт аларны бик сүккән дип әйтәләр, дөрестме?» сүзләре ишетелә башлады. Халык арасында дүртенче курчак туе әүвәлгеләрдән дә ким булмады.

Курчак уйнаучы сакаллы балалар (байлар) тагы бу эшкә катыштылар. Һәр кеше үзенә бертөрле сүз сөйли иде. Тагы, бәхетсезлеккә каршы, гәзитә дә шуны яза башлады.

Халык арасында тагы:

– Гәҗитче ни яза? Бик мактыймы инде ысуле җәдитне? – сүзләре ишетелә башлады.

Голяма арасында тагы ызгыш!.. Тагы кычкырыш!.. Кяфер! Кяфер!!! Ысуле җәдит хәрәм! Гәҗитчегә ышанырга ярамый, ул ни белә? Фәлән ишан әле бер ысуле җәдит кешесен парахутта күргән, ди, йир түгәрәк дип әйтәдер, ди, аңарга инде кем ышансын?..

Берсен берсе кире кагып, китаплар чыга башлады. Һәммәсе дингә яраштырган булып, нә динене белмәенчә, нә ысуле җәдит нидән гыйбарәт икәнлеген белмәенчә, рисаләләр яза башладылар. Табигатьтә бер кагыйдә бар: бер яңа эш чыкса, ул, һичшиксез, үсә. Шул кагыйдәнең дөрестлегеннәнме, ысуле җәдит көннән-көн алга бара иде. Бу эшләргә караганда бервакытны бөтен халык арасында шулай тәртип берлән укыту таратылып, безнең болгар милләте дә башка милләт төсле булу өметен уйлатуда иде.

Ләкин безнең бәхетсезлеккә каршы, болар арасында да төрле тавышлар чыкты; милли файдадан битәр шәхси файдалар карала башланды. Төрлечә юлларга бүленә башлады. Һәр кеше үзе белгәнчә, дөрестен әйтсәм, үзе белмәгәнчә, мәктәп өчен китаплар чыгара башлады. Бу китапларны үз мәктәбендә һәм якыннарының мәктәбендә укыттыра башладылар. Бу китаплар күбесе методикага яраклы булмаганга, ысуле җәдит исеменә яманат бирә башладылар.

Казанда, Оренбургта, РўСЂРѕРёСЃРєРёРґР°, Уфада, Чистапулда, Каргалыда, Семипулатта, хәтта У?стерханда РґР° ысуле Т—У™РґРёС‚ РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРµ ачылды. Авылларда РґР° РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ күренә башлады. РЇТЈР° укыту Т»У™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ акыртын гына тарала башлады. ТєУ™СЂ РЅУ™ кадәр укытулар төрлечә булса РґР° Т»У™Рј СЏТЈР° методикага ярамаса РґР°, әүвәлге РќСѓС… заманыннан калган ысулга караганда файдалыгында С€У©Р±Т»У™ СЋРє РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂР»У™СЂРґУ™ мөгаллимнәр РєРёСЂУ™Рє була башлады. Халыкта «уку-укыту» СЃТЇР·Р»У™СЂРµ еш-еш СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ башлады. Мөгаллимнәр өчен укытучылар институты кирәклеге РІУ™ РёСЃРєРµ РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ эшкә ярамавы РґР° ачык фикерле кешеләр арасында кат-кат СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ башлады. Халык арасында «саклык», «кешелеклелек» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ ишетелә башлады.

«Тәрҗеман» гәзитәсенең һәр нумирында мәгариф вә милләтнең алга китеше өчен чаралар эзләү тиеш идеке, мәгарифсез милләт – җансыз кеше кеби улдыгы ачык-ачык иттереп, кайвакыт бик ачы, кайвакыт төче гыйбарәләр берлән мәкаләләр күренә башлады. Мәктәпләргә мөгаллимнәр хәзерләү кирәк улдыгыннан, анда-монда ысул күргән кешеләрдән, күбрәк йирдә «ысул» дигән сүзне ишеткән кешеләрдән мөгаллимлеккә өйрәнә башладылар. Бу эшләрдә дә байларның бик зур катышы булды. Бик күбесе моңардан курчак туйлары ясашып, килгән кешеләрдин иң әүвәл үзенең кылган эшләрен:

– У?лхәмдүлиллаһ, РјРёРЅ мактанмыйм, менә Р?рсай авылына мөгаллим йибәрдем. Борнай авылына барган идем, муллаларына әйттем: В«Р? С…У™Р·СЂУ™С‚! Сез шулай өйрәтәсезмени! Сезнең халык шуны беләмени! Укыткан балаларыңыз кая? Р? РґРёРЅ караклары!В» – РґРёРї әйттем РґРёРіУ™РЅ сүзеннән СЃРѕТЈ, милләт өчен кайсылары: РёТЈ РєРёСЂУ™Рє СЌС€ – С‚У™Т—РІРёРґРЅРµ[11 - РўУ™Т—РІРёРґ – РљРѕСЂСЉУ™РЅРЅРµ дөрес СѓРєСѓ кагыйдәләре.] Р±РёРє яхшы белү; кайсылары – остазлар, хәлфәләр: «Башта олуг кешеләргә (байларга) С…У©СЂРјУ™С‚ кылуны У©Р№СЂУ™С‚ТЇ РёТЈ тиеш» идекене тыңлаучыны, теләсә РЅРёРЅРґРё кеше булсын, үзенең рече (хотбә) берлән тәмам туйдырып чыгаралар РёРґРµ.

Кайбер аңлаган кешеләр, безгә хәзер ничек булса укырга, укытырга РєРёСЂУ™Рє, РЅРё булса РґР° укысын! РќРё белсә РґУ™ белсен, СЂСѓСЃ мәктәпләрендә укырга РєРёСЂУ™Рє. Т®Р· мәктәпләремез СЋРє! Алардан качмаска РєРёСЂУ™Рє! Барыбер качып котыла алмыймыз! Милләтемезне инкыйраздан (!) коткарасымыз килсә, һичшиксез, СЂСѓСЃ мәктәпләрендә СѓРєСѓ тиеш! Без хәзер РіРѕРјСѓРјРё эшләремездә ТЇР· файдаларымызны Р±РёРє тикшермәскә РєРёСЂУ™Рє! Милләтемез Р±РёРє артка калган! Милләтемезне башка милләтләр арасына кертер өчен, һәммәмез бар куәтемез белән тырышырга РєРёСЂУ™Рє! Р?хсан байның СЃТЇР·Рµ берлән милләт алга китмәгән шикелле, Гали мулла сүзеннән РґУ™ милләткә Т»РёС‡ файда СЋРє! Эшкә тотынырга РєРёСЂУ™Рє, эшкә! Аңлаган булып СЃУ©Р№Р»У™Рї йөримез: милләт димез, тәрәккый димез! РњУ™РґУ™РЅРёСЏС‚, мәгариф димез, бунларның берсен РґУ™ аңламый әйтәмезме, әллә аңласак та, хәзер безнең заманада шул СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ У™Р№С‚ТЇ РјРѕРґР° булганга РєТЇСЂУ™ генә әйтәмезме? Кайбер кешеләр РјРѕРґР° булганга РєТЇСЂУ™ У™Р№С‚У™Р»У™СЂ! Р›У™РєРёРЅ аңлаганнарыңыздан милләт хакына эшкә тотынуыңызны үтенәм. РђР· булса РґР° эшлә, эшләгән СЌС€ бервакыт файдага ярый, болай СЃУ©Р№Р»У™ТЇРґУ™ РЅРё файда бар? РЈР» варенье берлә С‡У™Р№ янында СЃУ©Р№Р»У™ТЇРґУ™РЅ генә РЅУ™ милләт тәрәккый РёС‚У™, РЅУ™ милләтнең бер-бер РєРёСЂУ™РіРµ бетә! У?РіУ™СЂ без милләтемезнең чынлыкта артка калуын аңлаган булсак, [Т—РёТЈ] сызганып эшкә тотыныйк! У?РіУ™СЂ аңламаган булсак, сезгә У™Р№С‚У™Рј, дустларым: Р±Сѓ көенчә барсак, милләтемез бетәчәк, бетәчәк…

Милләтемезнең рухын саклар өчен нә мәдрәсәләремез бар, нә мәктәпләремез бар! нә милли театрымыз бар! нә үз телемездә үз тормышыбыздан язылган хикәяләремез бар! Бунларның һичберсе булмагач, ничек бу милләтнең киләчәге якты дия аламыз?! Яки эшкә тотыну!!! Яки инкыйраз!!

Сез, туганнар, аңлаганнар! Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» үземезне кеше ясарга тырышыйк. РњРѕРЅС‹ТЈ соңында һәммәмез РґУ™ милләтнең РёТЈ кирәкле тарафларын карап, милләткә хезмәткә тотыныйк. Бу эшләремез үземезгә исем алыр өчен генә булмасын, милләт файдасы өчен булсын. Вак-С‚У©СЏРє әһәмиятсез эшләргә У™Т»У™РјРёСЏС‚ биреп, милләтемезне РёТЈ кирәкле эшләреннән РјУ™С…СЂТЇРј калдырмыйк! У?йткән идем Р»У™СЃР°, укыйк, укытыйк, РґРёРї. Тагы шул сүземне У™Р№С‚У™Рј: безгә хәзер ТЇР· мәктәпләремез, мәдрәсәләремез Р±РёСЂРіУ™РЅ мәгълүмат кына йитәрлек түгел. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен СЂСѓСЃ мәктәпләрендә укыйк, СЂСѓСЃ мәктәпләрендә укытыйк. Бик РєТЇРї кешеләремез кеби: «Ярар РёРґРµ РґУ™, булмый инде», – РґРёРї, үземезне СЏРєРё балаларымызны наданлыкта, ялган фикерләр, ялган уйлар, ялган сакланулар берлән чолгап калдырмыйк! Р СѓСЃ мәктәпләрендә укып күңел карала РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ сезгә әйтергә РѕСЏС‚ РёРЅРґРµ! У?үвәлдә русча гына укыган РјРёСЂР·Р° балаларын мисалга китермәңез! Алар милләт-С„У™Р»У™РЅ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ аңлап укыганнар түгел. Белмим, «күңел каралу – ялган уйлар, РґУ©РЅСЊСЏРіР° ялган карашлар бетү булса, СѓР» каралу түгел – агару!В» РґРёРіУ™РЅ кебек СЃТЇР·Р»У™СЂ СЃУ©Р№Р»У™СЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, мондый кешенең сүзенә Р±РёРє ТЇРє игътибар кылмыйлар РёРґРµ.

Мәдрәсәләрдә тәртип берлән тору, тәртип берлән уку мөдәррисләр арасында да сөйләнелә башланды. Бик күбесе болай укуда бер мәгънә юклыгын аңлаганга, тәртипне бик кабул итәргә телиләр иде. Ләкин шул, мөдәррисләр вакытлы гына керер, фәненә күрә мөдәррисе булыр, сүзләрен ишеткәч, ниндәй аңлаган мөдәрриснең дә йөрәге «шу» итеп китә иде. Чөнки күз алдына, үзенең хәзер зур чалма киеп, башны бер яккарак салындырып, кулына калын катыргылы китап тотып, «дәрескә» дип, бик зур эш иттереп баруы килә иде дә, реформа кылынса, андый кыяфәтләрнең бер дә кадере калмавын уйлап, ничек булса да аңарга гына шул элгәрегәчә калдырып, ислях кылдырырга тели иде. Шуның өчен үзенең киңәшчеләренә: «Мулла Салих, алай мәслихәт булмаз! Сезнеңчә ничек соң? Шәмсетдин агай, мин, мәслихәт дисәңез, разый, ләкин шәкертләр ул вакытта әдәпсезрәк булыр», – диләр иде. (Мондый кешеләр үзләрен бик зур, һәммә кеше кадерләргә, олугларга тиеш зате галиләр дип белгәнгә, шәкертләрнең ул тәкъдирдә бунларны мөдәррис итеп кенә күрүләрен бер дә күтәрә алмыйлар иде.) Үзләре сүз арасында «милләт» кә хезмәт итү хакында бик озын сүзләр сөйләсәләр дә, бу тугрыда эчләреннән генә: «Милләткә ни булса да булыр, үземнең дәрәҗәмне бөтенләй үк төшереп җибәрәсем килми», – дип уй лыйлар иде.

Мәдрәсәләрдә дә, вакыт үтә-үтә, аз гына булса да үзгәрүләр күренә башлады. Гәрчә уку-укытуда тәртип кабул ителде диер дәрәҗәдә булмаса да, шәкертләр өчен урыннар иркенәйтелә башланды. Мәдрәсәне пакь тотуда яңалык булса да, күркәм яңалык санала башлады. Һаваның барлыгына, булса, бозылуына ышанып ук бетмәсәләр дә, кеше әзрәк булса, сулышка иркен булуын кире какмый башладылар. Кайбер мәдрәсәләрдә дәрес тәртипләре дә яңартылган иде. Ягъни элгәреге тәртипләр алыштырылган иде. Ләкин элгәреге тәртип укытуның бер кагыйдәсенә тугры килмәсә, яңа программ, яңа тәртип икенчесенә килми иде. Бу мәдрәсәләрне «мәдрәсә» дисәк тә ялган була, «мәктәп» дисәк тә ялган була, белмим инде, «гаҗизханә» (фәкыйрьләр йорты) дисәк, ничек булыр? Минемчә, бу исем дөрестрәк булырга кирәк! Чөнки монда укый торган кешеләргә безнең халкымыз түбән, фәкыйрь, бәхетсез кешеләр дип карыйлар.

Һәр ни булса булды, безнең тарафымыздан милләтне алга җибәрер өчен һичбер эш булмаса да, мәдрәсә шәкертләре арасында яңа фикерләр туа башлады. Русча укуның өйгә кайтканда парахутта очраган марҗа берлән сөйләшер өчен генә кирәк түгел икәнлеге аңлашылды. Гәзитә уку, яңа китаплар уку, төрекчә тарих, төрек романнары уку күзе ачыграк кешеләр арасында бер гадәт булып китте. Мондый шәкертләр үзләренең кеше икәнлекләрен, һичбер кешедән курыкмый, теләсә ни эшләргә ихтыярлары бар икәнлеген белделәр. Алай булса да урта гасырлар гадәте булган «фатиха», «бәддога» дигән сүз бунларны тимер чылбыр төсле мәдрәсә сасыларын иснәргә бәйләп тота иде. Акрын-акрын русча уку шәкерт арасында җәелде. Җәйләрдә рус авылларына барып яки бер-бер шәһәргә барып уку гадәт төсле булды. Һәр шәкерт гәзитә аңларлык русча белүне бик зур бәхеткә саный башлады.

Бу елларда тагы бер бәхетсезлек килеп чыкты. Русиядә гомуми тәхрире нөфүс (перепись) мәсьәләсе халык арасында тагы бик зур тавыш куптарды. Ләкин бу елларда халкымыз арасында шактый аңлаган кешеләр күп булгангамы, бу мәсьәлә әүвәлгесе кеби үк куркынычлы булмады һәм тиз басылды. Мәйданга яңа әдәбият чыга башлады, «Тәрҗеман» гәзитәсе, рус гәзитәсе, төрек гәзитәләре уку халык арасында бер мода булды. Яңа рухта яңа әсәрләр халыкка тәэсир кыла башлады. Фәнни рисаләләр, гыйбрәтле милли хикәяләр, халыкны уятыр өчен язылган китаплар халыкта кабул ителә башлады, тагы яңа өметләр туа башлады. Русиянең һәр йирендә җәмгыяте хәйрияләр ачыла башлады, фәкыйрьләр карау, аларга ярдәм итү, исламият мәйданга чыкканнан бирле мәгълүм мәсьәлә булса да, бездә унтугызынчы гасырның ахырында гына аңланылды. Бөтенләй аңламый калуга караганда бусы да ярый әле. Чынлыкта, эш булмаса да, шактый гына эшләргә юл ачылган иде. Халкымызның уку ягы бу дәрәҗәдә булса да, ягъни гомумән алга китүдә булса да, сәүдә җәһәте бик каты начарайган иде. Бик күп фирмалар банкрот булган. […] Элгәреге сәүдәгәрлек табигате бетмәсә дә, бик кечкенә эш берлән генә кәсеп итә башлаганнар иде. Кызыл мал берлән сату итү, вак-төяк, галантерейный әйберләр берлән сәүдә бетмәгән булса да, күбесе лимон, әфлисун, алма, карбыз, иске-москы берлән сату итүдән уза алмыйлар иде. Банкрот булу халык арасында гадәт булганга, безнең болгар сәүдәгәрләренә һәммә йирдә ышаныч беткән иде. Шуның өстенә бу калган сәүдәгәрләрдә дә ник, ни өчен икәнлегене белеп эш йөртү гадәт булмадыгыннан, боларның да тиз көннән исемнәре югалачагы билгеле иде.

Р?ТЈ кайгылысы шул РёРґРµ: халкымыз әхлак җәһәтеннән Р±РёРє бозылган РёРґРµ. Казан халкы бөтенләй этлеккә салынган РёРґРµ. Көндезләрен вак-С‚У©СЏРє сату иткән булып маташалар РґР° кичәләрендә гостиницалар, РїРёРІРЅРѕР№ РІУ™ фахеш урыннарында кичләр үткәрәләр РёРґРµ. Р?сереклек шул РґУ™СЂУ™Т—У™ тәрәккый иткән РёРґРµ! У?йтеп бетерерлек түгел. Р—РёРЅР°, фахеш С‚У™ РёТЈ кабахәт РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ патшалык СЃУ©СЂТЇРґУ™ РёРґРµ. ТєУ™СЂ Р№РёСЂРґУ™ башы ачык ислам кызлары, мөселман хатыннары РєТЇР·РіУ™ күренә РёРґРµ. Бу эшләрнең Р±Сѓ кадәр артуына СЃУ™Р±У™Рї С‚У™ халкымыз арасында СЌС‡ТЇ РІУ™ исереклекнең артуы РёРґРµ. Р?рләремез РєУ©РЅРµ-С‚У©РЅРµ кәсеп иткән акчаларын хатыннарына, балаларына алып кайтыр урынында фахешханәләрдә СЏРєРё мәйханәләрдә вакытларын үткәрдекләреннән, хатыннары теләр-теләмәс, тамак туйдырыр өчен булса РґР°, фахеш юлына кереп РєРёС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ. Р?кенче – асрау тоту С€У™Т»У™СЂР»У™СЂ гадәтедер. Бу асрауларның Р±РёРє СЃРёСЂУ™РіРµ генә бай СЏРєРё бай угылының кулыннан котылалар РёРґРµ. ТєУ™Рј кайбер кешеләремез арасында фәкыйрь кешеләрне, акчага кызыктырып, кызларыны харап РёС‚ТЇ РґУ™ Р±РёРє таралмыш РёРґРµ. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ өчен Казан хатын-кызы арасында бөтен гомерен У™СЂУ™Рј итеп, РёСЂ ләззәте, бала ләззәте татымаенча, үзләренең бөтен исемнәрен югалтып, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ РёТЈ кабахәт йирләрендә җеназалары күтәрелүчеләре РґУ™ Р±РёРє РєТЇРї РёРґРµ.

У?хлак җәһәтеннән башка якта Р±РёРє РєТЇРї кимчелекләр бар РёРґРµ. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, чибәррәк бер кеше Казанның Печән базарыннан бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ чыкса, икенче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Р№У™ чыга ала, Р№У™ СЋРє РёРґРµ. Яхшы РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ, РјРёРЅ яхшы, РґРёРї, тәкәбберлек берлән тулган РёРґРµ. Усал РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ, РјРёРЅ барыбер РёРЅРґРµ усал исемен РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ, РґРёРї, усаллыгын арттыра гына бара РёРґРµ. Боларның һичберсенә СЃТЇР· әйтеп аңлатуның чарасы СЋРє РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё Т»У™РјРјУ™СЃРµ (ТЇР·Рµ СЏР·Сѓ танымаган булса РґР°) үзен бер галим, бер У™РґРёРї, бер С„У™Р№Р»У™СЃСѓС„ РґРёРї белә РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™ эшләргә катышырга йитәрлек гыйлемем РґУ™ бар, гакылым РґР° бар РґРёРї, Т»У™РјРјУ™СЃРµ эченнән генә: «Менә абзаң РЅРёРЅРґРё!В» – РґРёРї, күкрәкләрен кагалар РёРґРµ. Боларда тагы бер кызык ышану бар РёРґРµ – кеше РЅРёРЅРґРё начарлык кылса РґР°, намаз берлән кичерелә, РЅРёРЅРґРё начарлык та русча белүдән артык күрелә РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё русча белмәгәннәргә ТЇР· араларында «агай-эне» РґРёР»У™СЂ РёРґРµ, шул исем тегеләрнең бөтен гөнаһларын кичерә РёРґРµ. Бәлки, Т»У™СЂ надан милләттә шундый кимчелек бардыр. Без әле бөтен РґУ©РЅСЊСЏ хәлен карамаганга, аларның табигатьләренә, килешләренә, кылынышларына карамаенча, ТЇР· хәлемезне генә тикшерәмез.

Гомумән караганда, бу гасырда милләтемез бик түбән төшкән иде. Ауропа берлән катышу, хосусән руслар берлән аралашу артса да, анлардан да әхлаксызлык, исрафчанлык, вөҗдансызлыкка башка әхлак өйрәнә алмаганнар иде. Чөнки бунларның иң түбәннәре, иң начарлары берлән катышалар иде.

Дөрест, чибәррәкләре берлән катышучылары да бар иде, – мәсәлән, мирзалар. Аларның күбесе рус мәктәпләрендә укыган һәм русларның гали фикерле кешеләренең әсәрләрен күргәннәр иде. Шулай булса да, белмим, алар үзләренең болгарлыкларын онытканнар иде, әллә үзләрен үк онытканнар иде. Бу гасырда болардан зарардан башка һичбер файда булмады, болар үзләрене башка милләт кешесе кебек күреп, милләттәшләренә татар дип әйтүдән башка бер яңа эш тә чыгара алмадылар, һәрвакыт, милләт хакында сүз киткәндә, кайсысы «безнең татардан», кайсысы «татардан буламы соң?» диеп, кул гына селтиләр иде. Гүяки милләтнең бу кадәр артка калуы боларга башка болгарлардан калган ла… Дөрестен әйткәндә, халыкның алга китмәвенә сәбәп – болар «татар» дигән болгарлар түгел иде, бәлки татар дип, үз милләтендин үзләре качкан «татарлар» иде. Чөнки болар, рус мәктәпләрендә укыгач, үз милләтемезнең кайсы төше йитми, алга китәр өчен ниләр кирәк – шуларны уйлап, сырхау милләтемезнең авыруын белсәләр дә, һичбер дару бирмиләр иде. Күбесе болгар милләте үсешне, үзгәрешне кабул итә ала дип тә белми иде, дөрестен генә әйтсәк, бу кешеләр русча уку, яңа фәннәр белү, яңа әдәбият күрүгә замана модасы дип кенә карыйлар иде. Рухи камиллек өчен яки милләткә файда итәр өчен түгел иде.

У?РјРјР° голямага килсәк, Р±Сѓ гасырда алардан РґР° бернәрсә РґУ™ чыкмады. РЇТЈР° юнәлеш, СЏТЈР° ишанлыклар, РґУ©РЅСЊСЏРіР° СЏТЈР° ялган карашлар, халыкны алдарга Р?блис ТЇР·Рµ белмәгән С…У™Р№Р»У™Р»У™СЂ чыкса РґР°, болардан РґР° милләткә килгән файда түгел, гомуммилләткә – ишан хәзрәтнең корсагы берлән РјУ™С…РґТЇРј әфәнденең […] РґУ™РЅ артмый РёРґРµ. Дөрест, файда иткән галимнәр, файда иткән мирзалар дабар РёРґРµ, Р»У™РєРёРЅ алар Р№У©Р·РіУ™ бер түгел, РјРµТЈРіУ™ бер РёРґРµ. Бу гасырда ислам гыйлеме өйрәнеп, русча укыган кешеләр СЏРєРё төрек-гарәп әдәбияты берлән РєТЇР·Р»У™СЂРµ ачылган кешеләрнең үзләреннән Р·СѓСЂ файдалары күренде. Унтугызынчы гасырның ахырында күрелгән СЏТЈР° РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ, СЏТЈР° китаплар – аларның тырышлык җимешләредер. У?РіУ™СЂ болгарлар арасында шундый «яңа фикерле» РґРёРіУ™РЅ бер сыйныф килеп чыкмаган булса РёРґРµ, Р±Сѓ вакытка кадәр яткан ягымыз берлән ятар идек. Р У™С…РјУ™С‚ Р±Сѓ кешеләргә! «Болгар» РґРёРіУ™РЅ бер халык бар икәнлеген үземезгә белгерттеләр. Үземезнең кайсы йирләремездә кимчелекләремез бар, шуларны күземезгә РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ башладылар. Т®Р· милләтемезне терелтү өчен чаралар эзли башладылар. Үзләрен ТЇР·Р»У™СЂРµ фида кылдылар, рәхәтләрен югалттылар. Бөтен милләтемезнең оятсыз кешеләреннән төрле кабахәт СЃТЇР·Р»У™СЂ берлән сүгелүне РґУ™ күтәрделәр. Р’У™ төрле ялган яла ягуларга разый булып, милләт юлында кылган хезмәтләренә СЂУ™С…РјУ™С‚, СЏР» сорамаенча, һаман эшләрендә булдылар. Күзләреннән яшьләр чыгарып, халыкка безнең милләтемезнең Р±Сѓ китеше өметле түгел, Р»У™РєРёРЅ милләтемез СЋРєРєР° чыкмасын, халкымыз бетмәсен РґРёСЃУ™Рє, милләтемезнең кирәкләрен карау тиеш идекен РєУ©РЅРµ-С‚У©РЅРµ зурысына-кечкенәсенә сөйләделәр… Р›У™РєРёРЅ РЅРё файда? Тәкәббер болгарлар СЏРїСЊ-яшь, сакал чыкмаган, якасының карасы берлән күлмәк ялавы күренмәгән, башында чалмасы СЋРє, кыңраймаган муенлы, яныннан сасы тир РёСЃРµ чыкмаган бер егетнең сүзен РЅРё эшләп ишетсеннәр РґУ™ аның сүзеннән РЅРёРЅРґРё гайрәт алсыннар?..

Шулай итеп, бу гасыр да үтеп китте. Егерменче гасыр башланды. «Бу гасыр безгә ни бирә? Бу гасырда безнең болгарлар нишли?» дип уйлый башладылар. Фикерле сыйныфына кергән кешеләр, бу гасыр безнең өчен үсеш гасыры булса иде, дип, догалар кылалар иде. Һәм дә үзе дә бу гасырның башында ук үсеш – тәрәккый галәмәтләре күренә башлады. Унтугызынчы гасырда башланган әдәбият нәшере бу гасырда акрын-акрын тәрәккый итә башлады. Милли хикәя көннән-көн күбәя башлады. Аннан да, моннан да яңа эшләр, гыйбрәтле хикәяләр күренә башлады. Фикерлеләр арасында театр, милли театр кирәклеге сөйләнә башлады. Байлар арасында да милләткә кирәкле кешеләр хәзерләү тиеш икәнлеге беленә башлады. Рус мәктәпләрендә укыган кешеләргә кыек күз берлән карау азая башлады. Бохариларның ялган фикерләренә, әфьюн берлән черегән башларыннан чыккан сүзләренә Коръән аяте күк карау бетә башлады. Хәтта милләтемезнең бу кадәр артка калуына сәбәп – шулар идеке сөйләнә башланды.

ТєУ™СЂ яктан тәрәккый С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРµ колакларны шыңгырдата башлады. Оренбург, РўСЂРѕРёСЃРєРё, Уфа, хәтта Казан РєТЇРє С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™ сала муллаларын сугыштыру өчен СЏРєРё авылдагы У?хмәтҗан агайның кызын остазбикә РёС‚У™СЂ өчен салган мәсҗеденә караганда, кечкенә генә булса РґР° РјУ™РєС‚У™Рї салуның файдалы икәнлеге беленә башланды. РњУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµ ТЇР·РіУ™СЂС‚ТЇ СЏТЈР° бер РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ булып халык арасында кабарды. РњРµТЈ-РјРµТЈ шөкерләр булсын, әфьюнлы башлы муллалар ахирәткә СЋРЅУ™Р»У™ башладылар (Аллаһе Тәгалә урыннарын оҗмах кылсын).

«Тәрҗеман» гәзитәсе һәр нумирында тагы әһәмиятле мәкаләләр нәшер кыла башлады. Рус гәзитәләрендә дә мөселманнар тарафыннан язылган мәкаләләр күренә башлады. Һәммәсе Русиядә булган мөселманнар берлән русларның берләшүенә хезмәт итә иде. Рус мәктәпләрендә көннән-көн укучылар күбәя башлады. Казан, Оренбург халкы арасында да рус мәктәпләренә кереп уку (хәзрәт фатиха бирсә) бик зарарлы түгеллеге сөйләнә башланды. Алай булса да сәүдә вә һөнәр мәктәпләрендә ислам баласының аяк басканы юк иде. Хатын-кызны укыту, хатыннардан мөгаллимәләр йитештерү унтугызынчы гасырда ук башланган булса да, бу гасырда чынлап сөйләнә башланды. Билгеле, бу мәсьәлә дә әүвәл муллалар тарафыннан бик каты уклар берлән атылды. Ләкин озакламады, уклары файда итмәгәнне, порохлары начар икәнлегене аңладылар. Гавам халкы да бунларның кычкырган сүзләре буш, юк сүз, аткан уклары, туплары халыкны куркытыр өчен генә икәнлеген һәм «шарт» иткәннән башка әсәре калмавын белделәр. Кызлар өчен мәктәпләр ясый башладылар. Яшьтән тол калып, ничә еллар […] эштә гомерен кичергәннән соң, эш таба алмаенча, сабак кызлары укытырга тотынган карчыкларга кадер бетә башлады.

Кызларны мөгаллимнәрдән укыттыруны да бик чит күрми башладылар. Рус мәктәпләрендә аз-аз гына булса да, бу көнгә кадәр укучыларыннан һич файда булмаса да, ислам кызлары күренә башлады. Бер милләтне тәрәккый иттерер өчен, иң әүвәл «ана» йитештерү кирәклеге фикерлеләр тарафыннан язылган рисаләләрдә күренә башлады. Һәм сирәк-сорак кына булса да «аналык» ка хәзерләнгән кызлар ишетелә башлады. «Кызлар, язу белсәләр, егетләргә хат язалар» мәсьәләсе яңадан башыннан аягына кадәр тикшерелә башлады. Һәммә йирдә дә укыган кеше берлән укымаган кешенең бер түгеллеге беленә башлады, хатын-кызларның кеше идекләре, аларның да дөньяда булган һәрбер нәрсәдән файдаланырга хаклары булдыклары, аларның кол-сөяркә түгеллекләре һәм ирләрнең җенси теләкләрен үтәү өчен генә яратылмадыклары, нинди түбәнлекне җигәргә дә ярый торган бер бәддога төшкән, сачләре озын, гакыллары кыска бер хайваннар гына түгеллекләре һәммә йирдә сөйләнә башлады.

Алай булса РґР°, аларның шул хәлләреннән файдаланып, үзләрен урта гасырлар падишаһлары төсле һәрвакыт кадерләнеп кенә торасы килгән кешеләр Р±Сѓ эшкә бер РґУ™ разый булмадылар. Аеруча голямалар: В«У?Р№Рµ, С€У™СЂРіС‹ С€У™СЂРёС„ хатын-кызны укыту – бозыклык диеп У™Р№С‚У™ РёРЅРґРµ, РјУ™СЃУ™Р»У™РЅВ», – РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән Р±РёРє каты каршы килсәләр РґУ™, аларның халык арасында рәтләп игътибарлары юккамы, әллә замана шуны ТЇР·Рµ теләгәнгәме, хатын-кызда СѓРєСѓ РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ арта РёРґРµ. ТєУ™СЂ милләтнең яртысы хатыннар, Т»У™СЂ милләтнең рухын саклаучылар – хатыннар, Т»У™СЂ милләтнең теленең аерым әйтелешләрен, сөйләшен саклаучылар – хатыннар, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™РіРµ ата булачак РёСЂР»У™СЂРЅРµ, ана булачак кызларны С‚У™СЂР±РёСЏ кылучылар хатыннар идеке һәркемгә РјУ™РіСЉР»ТЇРј бер РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ булгач, минемчә, аларны С‚У™СЂР±РёСЏ кылырга РєРёСЂУ™РєРјРµ Р№У™ СЋРєРјС‹ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ һәркемгә җавап бирерлек бер нәрсәдер. ТєУ™Рј шулкадәр тамаклар авырттырып кычкырышырлык, укыса, егетләргә хат язар, С„У™Р»У™РЅ РёС‚У™СЂ, икенчеләре укымаса, егетләргә хатын барыбер язар РґР°, ТЇР·Рµ СЏР·Сѓ белмәгәч, кешедән яздырыр РґР°, гыйффәте РґУ™ югалыр, сере РґУ™ чыгар, кебек низагларга Т»РёС‡ урын калмыйдыр. Яхшы ананың баласы яхшы, кыйты ананың баласы У™С€У™РєРµ булуында һичкемнең С€У©Р±Т»У™СЃРµ юктыр. Һәммәмезнең белгән кешеләремездән генә гыйбрәт алырга РєРёСЂУ™Рє, әдәпле РњРёТ»СЂРёРЅРµТЈ кызы һәрвакыт әдәпле булдыгы кеби, оятсыз Мәрфуганың У?смасы РґР° һәрвакыт РёСЂРґУ™ТЇРєУ™ кыз булдыгы һәммәмезнең мәгълүмедер. У?РіУ™СЂ тәрбияле ана булса, баланың РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ кем булачагын уйлый ала торган хатын булса, СѓР», билгеле, баласына ашату-эчертү, иренә ачуланса – сандык өстенә күтәреп Р±У™СЂТЇ берлән генә канәгать кылмаенча, аның холкының яхшы булуы, сәламәтлегенең саклануы, мәгълүматының артуы, күзенең ачылуы өчен РґУ™ тырышачактыр.

Билгеле, Р±Сѓ аналар милләт РІУ™ РґРёРЅ карашыннан Т»У™Рј кешелек җәмгыяте карашыннан Р±РёРє мөкатдәс затлар булачаклардыр. ТєУ™Рј РґУ™ милләт, РґРёРЅ, кешелек җәмгыятенә Р·СѓСЂ хезмәт итәчәкләрдер. У?РјРјР° укымаган, С‚У™СЂР±РёСЏ алмаган, РёСЂР»У™СЂРЅРµ РґУ™ шул, СЏР· көнендә сыерлар үгезләрне РЅРё өчен телиләр, шуның өчен генә РєРёСЂУ™Рє РґРёРї белгән хатыннардан Т»У™Рј балаларына РґР° «бук чүлмәге» РґРёРї караган кызлардан балалары өчен, РёСЂР»У™СЂРµ өчен, кешелек җәмгыяте өчен РЅРё файда РєУ©С‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє? Сезнеңчә, РЅРё файда булыр? РЁУ©Р±Т»У™ СЋРє, болар гөнаһсыз балаларны бозудан Р±ТЇС‚У™РЅРіУ™ ярамыйлар. РЁСѓР» балалар безнең милләтнең әгъзалары булганга, алар милләткә зарар РёС‚У™Р»У™СЂ Т»У™Рј динемезнең РґУ™ затлары булганга, кирле-мырлы аңлап, РґРёРЅРіУ™ зарар РёС‚У™Р»У™СЂ. Болар кешелек җәмгыятенең бөртекләре булганга, аңарга РґР° зарар РёС‚У™Р»У™СЂ. РЁСѓР» эшләргә СЃУ™Р±У™Рї булган аналар, аларның шулай калуларына СЃУ™Р±У™Рї булган голямаларны сез милләткә файда итүчеләр РґРёРї әйтер идеңезме? У?ллә СЋРєРјС‹?.. Сезне РјРёРЅ белмим, У™РјРјР° РјРёРЅ үзем, зарар итүчеләр, зарар итүчеләр, РґРёРј. Кыямәт РєУ©РЅРЅРµ шуның өчен Р±РёРє Р·СѓСЂ газапка дучар булачакларында, Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ РјРµТЈ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ әйткән тәһлилләре (Алладан башка Алла СЋРє РґРёРї кабатлаулары РґР°), РёСЂС‚У™-РєРёС‡ укыган догалары РґР° боларны Р±Сѓ җаваплылыктан коткармавында Т»РёС‡ С€У©Р±Т»У™Рј юктыр.

ТєУ™СЂ РЅУ™ РёСЃУ™, башланган СЌС€ – беткән СЌС€, РґРёРіУ™РЅ кебек, хатын-кызның бервакыт кеше булуларында Р·СѓСЂ өметләр бар РёРґРµ, Р»У™РєРёРЅ Р±Сѓ өметләр РґУ™ корыга чыкты. Без теләгәнчә ана җитештерә торган кызлар мәктәбендә укыла торган С„У™РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ берсе – РёС‚У™Рє санау, икенчесе – С„У™Р»У™РЅ абзыйның килененең хәлен тикшерү, өченчесе – укый торган китапның чыгарга РЅРёС‡У™ Р±РёС‚ калганын санап беткәннән СЃРѕТЈ, баштан бет карау РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ кызлар шул С„У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ Р±РёРє яхшы белсәләр РґУ™, безгә кирәкле С‚У™СЂР±РёСЏ фәненнән мәгълүматсыз иделәр. РќУ™ РёСЃУ™, егерменче гасырның егерменче гасыр идеке бездә РґУ™ билгеле РёРґРµ. РђСѓСЂРѕРїР° халкы чыбыксыз телеграфлар, телефоннар эшләтүне ачтылар. У?РјРјР° без аннан РґР° Р·СѓСЂ РЅУ™СЂСЃУ™ ачтык. РЈР» РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёСЃРµТЈРјРµ? РЈР» – ишанлык! Шундый РЅУ™СЂСЃУ™ СѓР», У™РіУ™СЂ СѓР» бер кешедә булса, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ Т»У™РјРјУ™ тәрәкъкыяте бер якта торсын! РЈР» СЃРёТЈР° РґУ™ТЇР»У™С‚ Р±РёСЂУ™! РЈР» СЃРёТЈР° РґУ™СЂУ™Т—У™ Р±РёСЂУ™! РЈР» СЃРёТЈР°, РєРёСЂУ™РєСЃУ™, фатиха алырга теләүчеләргә РіТЇР·У™Р»-РіТЇР·У™Р» хатыннар Р±РёСЂУ™! Кыскасы, җаның РЅРё тели, шуны Р±РёСЂУ™! РђСѓСЂРѕРїР° голямасы безнең Шәрекъ халкын С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ, үткен кабилә РґРёРіУ™РЅ сүзләренә РјРёРЅ моңарча ышанмый идем. Моннан СЃРѕТЈ ышандым, ышанмый С…У™Р» РґУ™ СЋРє. Телеграф берлән халык берлән сөйләшеп кенә була. Буның берлән бөтен халыкны ТЇР·РµТЈУ™ РєРѕР» итеп була. Моннан Р·СѓСЂ тагы РЅРё СЌС€ бар?!

Бу яктан эшләр шулай барса РґР°, У™РґУ™Р±РёСЏС‚ аз гына булса РґР° тәрәккый РёС‚У™ башлады. Болгарлар арасында «мөхәррир» исемен күтәрерлек кешеләр күренә башлады. Бик оста язылган Р±РёРє матур гына гыйбрәтле С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ СЏРёСЃУ™, Р±РёРє оста язылмаса РґР°, Р±РёРє яхшы нечкә күңелләрдән чыккан романнар күренә башлады. Китап нәшер кылу, китап берлә сату РёС‚ТЇ – милләт өчен, бөтен кешелек җәмгыяте өчен Р±РёРє файдалы СЌС€ икәнлеге сизелә башлады. У?үвәлдә РёС‚ сатып, бервакытны РёС‚ кибетен китап кибетенә алыштырган кешеләргә башка, китапчылар мәйданга атылды. «Фәзаилешшөһүр», каранчә бөтие, кысыргак догасы, фалнамә, татлы тамыр, гатырша мае, дарчин каерысы, С‚У™СЃР±РёС…, шомырт РѕРЅС‹, күкерт РІУ™ шуның шикеллеләр берлән сату РёС‚ТЇ китап СЃУ™ТЇРґУ™СЃРµ түгеллеге беленде. Халык арасында, аз булса РґР°, СЏТЈР° У™РґУ™Р±РёСЏС‚ мәйдан ала башлады. Р›У™РєРёРЅ мулла тасвир кылынган С…РёРєУ™СЏ булса – муллалар, байлар тасвир кылынган С…РёРєУ™СЏ булса – байлар арасында: яздырмаска РєРёСЂУ™Рє, шуларны бетерергә РєРёСЂУ™Рє, РіРѕСЂРѕРґСЃРєРё галавага әйтик! (Безнең халыкта РёТЈ Р·СѓСЂ РјУ™С…РєУ™РјУ™ – городская РґСѓРјР°, РёТЈ Р·СѓСЂ хаким – С€У™Т»У™СЂ башлыгыдыр. Хәтта Кытай берлән РЇРїРѕРЅРёСЏ сугышы вакытында Думаның Р±Сѓ сугышны туктатмавы халыкка Р±РёРє РіР°Т—У™Рї тоелды.) Шулай итик, болай итик кебек СЃТЇР·Р»У™СЂ шапыралар-шапыралар РёРґРµ РґУ™ икенче СЏТЈР° китап чыкканчы туктыйлар РёРґРµ. ТєУ™СЂ РЅУ™ РёСЃУ™, язучылар һаман язалар РёРґРµ, китаплар чыга РёРґРµ, безнең абзыйлар шулай галаваны РєТЇСЂУ™ алмаенча торалар РёРґРµ.

У?хлак җәһәтеннән Казан халкы тагы артка калдылар. Бик РєТЇРї кешеләр, әхлак С‚У©Р·У™С‚ТЇ өчен РґРёРї, төрле РґРёРЅРё юлларга керсәләр РґУ™, әхлак РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ бетүдә РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ РґР° СЃУ™Р±У™Р±Рµ В«Т»У™СЂ начарлык намаз укыгач бетә, ишаннар – оҗмах юлын күрсәтүчеләр» мәсьәләләренә Р±РёРє каты ышанып, ишанга кергән кеше никадәр начарлыклар кылсалар РґР°, кыямәт көнендә котыладыр ышануы урынлаштыгыннан, Т»У™СЂ кеше оҗмах юлын үзем беләм РґРёРіУ™РЅ кебек, теләсә РЅРё кылуыннан РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ халыкта Т»У©РЅУ™СЂ булмаганга, байлар эшсезлектән начарлыкка салышалар РёРґРµ. Фәкыйрьләре, шундый кеше арасына төшеп, үзләрен ТЇР·Р»У™СЂРµ белмәенчә, начарлыкта изеләләр РёРґРµ. Печән базары хатын-кыздан вак-С‚У©СЏРє РЅУ™СЂСЃУ™ эшләтеп кәсеп иткәнгә, РєУ™Р»У™РїТЇС€, калфак алганга, шул кәсепкә төшкән бер хатынны ирекле-ирексез фахеш юлына тарталар РёРґРµ. Болар С€У™Т»У™СЂ хатыннарының Р№У©Р· РґУ™ егерме бишенче бүлеге булганга, С€У™Т»У™СЂ халкы арасында фахеш, ниһаять, РґУ™СЂУ™Т—У™РіУ™ йиткән РёРґРµ. Моннан Р№У©Р· ел элек РёСЂР»У™СЂРµ эчмәгән бер милләтнең хатыннары РґР° СЌС‡У™ башлаган РёРґРµ. Сыра заводлары, гостиницаларның күбесе Казан мөселманнарының акчасы берлән байыйлар РёРґРµ.

Шул елларда сала халкы арасында артык яңа бер эш булмаса да, аларда да инкыйраз галәмәтләре көннән-көн күбәя иде. Йирләре кысылганнан һәм дә авыл хуҗалыгы гыйлемен белмәүдән, тамакларын туйдырыр өчен, ирләре шәһәрләргә төрлесе төрле кара кәсепкә тарала башлаганнар иде. Хатын-кызлары, Казанга вә башка шәһәргә китеп, асрау булып тора башласалар да, бара-тора аларның да күбесе фахеш юлына китәләр иде.

Оренбург, РўСЂРѕРёСЃРєРё, РћСЂСЃРєРё, Ханкирмән (У?стерхан) мөселманнарының хәлләре Р±Сѓ гасырда РєТЇРї алда РёРґРµ. Оренбург, РўСЂРѕРёСЃРєРё, Орскилар казакъ берлән СЌС€ иткәнгә, алар берлән СЌС€ РёС‚ТЇРіУ™ артык белү РєРёСЂУ™Рє булмаганга, ханкирмәннәр искедән руслар берлән СЃУ™ТЇРґУ™ итеп, СЃУ™ТЇРґУ™ хакында яхшы гына мәгълүматлары булганга, биренмәенчәрәк баралар РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ алай булса РґР° Оренбург, РўСЂРѕРёСЃРєРё, РћСЂСЃРєРё халыклары арасында ялкаулык, эшләмәенчә тамак туйдыру СѓРµ Р±РёРє тәрәккый иткән РёРґРµ. Бу С€У™Т»У™СЂ халыклары беркатлырак булсалар РґР°, боларда РґР° Казан Р±ТЇР»У™РіРµ – фахеш Р±РёРє тәрәккый РёС‚ТЇРґУ™ РёРґРµ. РЎУ™ТЇРґУ™ җәһәте тагы артка калды. Р§У©РЅРєРё сатуларымызның күбесе ТЇР· арамызда ТЇС‚У™ торган әйберләр берлән генә булганга, үземез РђСѓСЂРѕРїР° модаларына РёСЏСЂРіУ™РЅРіУ™, фәкыйрьләремез руслардан калган талчук киемнәре РєРёСЏ башлаганга, эшләгән эшләремез Р±РёРє аз ТЇС‚У™ башлады. Файдамыз никадәр кимесә, расхутымыз шулкадәр артканга, РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ фәкыйрьләнә бара идек. Егерменче гасырның урталарында ирекле-ирексез банкротлык РєТЇР±У™Р№РіУ™РЅРіУ™, мөселман урамнарында мөселман йортлары сатылып бетмәсә РґУ™, һәммәсенең РґУ™ өстенә хатыннары исеме язылган РёРґРµ. Бер йортта – У?хмәтҗанова, икенче йортта – Мөхәммәтҗанова, өченчесендә Абдуллина фамилияләре ялтырап яталар РёРґРµ. Хәтта шул турыда Ауропадан килгән Көнчыгышны өйрәнүче галим үзенең Казан мөселманнары хакында язган сәяхәтнамәсендә: «Мондагы мөселманнар хатыннарга башка Шәрекъ халыклары кебек карамыйлар. ТєУ™РјРјУ™ эшләрендә – хатыннар, кәсепләрендә – хатыннардыр. ТєУ™Рј РґУ™ Казанда, мөселман СЏРіС‹ РґРёРіУ™РЅ бер Р№РёСЂРґУ™ РЅРёС‡У™ мәхәлләдә Т»У™РјРјУ™ Р№РѕСЂС‚ мөселман хатыннарыныңдыр. Болар ирләреннән бәйсез рәвештә йортлар салдырып, сатулар иттереп торалар» СЃТЇР·Р»У™СЂРµ язылган РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ бичара галим сәяхәтнамәсенең һичбер йирендә «Бу мөселманнарның ирләренең эшләре кая, йортлары кая, кәсепләре кая?В» мәсьәләләрен карамаган РґР°, уйламаган РґР° РёРґРµ.

Бу елларда русча укыганнардан СЏРёСЃУ™ читтә гыйлем алганнардан шактый-шактый эшләр чыкты. Төрле С„У™РЅРЅРё, У™РґУ™Р±Рё, тарихи китаплар мәйданга атылды. Кайсыбер яшьләр, милләтне инкыйраздан коткару өчен, бар куәтләре берлән төрлесе төрле эшкә тотындылар. Авылларга китеп, халыкларны укыта башладылар. РЁУ™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™, фәкыйрьләрне С‚У™СЂР±РёСЏ кылыр өчен җәмгыятьләр ачтылар. Аларга акча күбәйтер өчен У™РґУ™Р±РёСЏС‚ ахшамнары, театрлар уйный башладылар. Хәтта бара-тора Казаннан Оренбургка, Оренбургтан РўСЂРѕРёСЃРєРё, РћСЂСЃРєРё, Самара, У?стерхан РІУ™ башка мөселман шәһәрләренә Р№У©СЂРё торган театр компаниясе РґУ™ барлыкка килде. Т®Р· тормышыбыздан Р±РёРє гыйбрәтле уеннар уйнала башлады.

Ләкин моннан да акча җыеп булса да, театрдан төп максат булган әхлак төзәтү мәсьәләсе бер дә алга китмәде. Чөнки олырак мөселманнар барсалар да, бара-тора Шәрекъ тормышын күрәсе килгән руслар театрны тутыра башладылар. Русча белгәннәре рус театрларына, белмәгәннәре ат кәмитләренә баралар иде. Бу гасырларның башында ук болгарча гәзитәгә ихтыяҗ бик яхшы аңланган иде. Шуның өчен аңлаганнары, аңлыйм дип йөргәннәре – һәммәсе гәзитә турысыннан уйлыйлар иде. Хәтта бервакытны бер мәҗлестә аштан соң гәзитә турысыннан күп сүз сөйләнгәч, берничә абзыйлар галавадан сорамакчы да булганнар иде. Ул да шулай әллә нишләп калды. Рус гәзитәләрендә милли телдә гәзитәгә ихтыяҗ тикшерелә башланды.

Ниһаятендә, гәзитә сорый да башладылар. Почта берлән килгән акчаны үзе кулын куеп ала торган Габделшәмси хәлфәгә бирмәделәр. Хәтта хәлфәнең күптән балалар укытуы мәгълүм, Казан мәдрәсәләренең берсендә белем алуы билгеле булса да, бер урында «белем алмаган кешегә андый эш бирелми» дип, каты җавап кайтарылган иде. Яңа гына Алат юлыннан күчеп килгән, читек-кәвеш берлән сату итүче Шаһвәли дә сорады (?!). Аңарга да, белмим ни өчендер, бирмәделәр. Хәтта бу хосуста агай-эне тагы галавага менмәкче дә булганнар иде дә, сайланган кешеләрнең берсенең эче бик авырта башлагач, изгеләр тотты бугай дип, Касыйм шәехкә әтәч йибәреп кенә котылды. Бара-тора чибәррәк кешеләр дә сорый башладылар. Ахырында фәкыйрь генә, яңа гына университет бетергән бер мөселман рөхсәт алды. Казанда «Кабан» исемендә әдәби, фәнни, тормыш мәсьәләләрен сөйли торган атналык бер гәзитә мәйданга чыкты. Халык акрынлап кына гәзитә укырга өйрәнә башладылар. Озак үтмәде, шуннан әллә кайдан бер шәкерт чыкты да «агай-энене» бик көлеп яза башлады. Хәтта корсакларына чикле, атасыннан калган доха толыпларына чикле каләмнән үткәрә башлады. «Бу – мөселман гаебен ачу, мөселман гаебен ачу!» – дип, харчевникларда ике дә өч чәй алып, харчевникчыны үзен дә утыртып, бикләтергә кирәклеген бик сөйләсәләр дә, иртәгесен икенче гәзитәдә шул сүзләр үк чыккач, бөтенләй кул селтәделәр.

Озак үтмәде, В«Р?генче РІУ™ Т»У©РЅУ™СЂВ» исемендә Р±РёРє садә бер телдә гавам өчен тагы бер РіУ™Р·РёС‚У™ чыга башлады. Бу РіУ™Р·РёС‚У™РЅРµ алучы Р±РёРє аз булса РґР°, бер аңлаган бай малае, атасының халыкны талап җыйган акчасы халыкка китсен РґРёРї, РіУ™Р·РёС‚У™РЅРµ бушлый РґР° Р±РёРє РєТЇРї тараттырды. Казан халкы бер милләт РґРёСЏСЂРіУ™ ярый РёРґРµ. Үзләренең РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂРµ бар, театрлары бар, хатыннарының йортлары бар РёРґРµ. Шушысы Р±РёРє яман: РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ РґУ™ бер РґУ™ СЋРє РёРґРµ.

Бу гәзитәләр Кырымда дәвам итә торган «Тәрҗеман» гәзитәсе берлән бер мәсләктә, халыкка файдалы мәсьәләләрне сөйләп, ватанымыз вә милләтемез тугрысында ватанга мәхәббәт уята торган озын мәкаләләр, фәнни мәгълүматлар берлән (?!) халыкның рухын күтәрәләр иде. Вакыты берлән ул гәзитә битләрендә чыккан тел мәсьәләсе берлән дә бөтен дөньяны тутырганнар иде. Төрле кеше төрле фикердә булып, кайсыберсе «әдәби телебез саф татарча булсын», кайсысы «кырымчарак булсын» мәсьәләләренең сөйләнүләре гәзитәләремездән рус гәзитәләренә вә аннан Ауропа, Америка гәзитәләренә кадәр китә иде. Бу мәсьәләдә кырык мәсләк, сиксән кадәр фикер киткән иде.

У?РґУ™Р±Рё тел РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ бетә башлагач, телнең язылышы хакында озын РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ башланган РёРґРµ. Кайберләре, РЅРё тавыш ишетелде, шулай язылсын, РёСЃРєРµ СЏР·Сѓ нигез тотылмасын, РґРёР»У™СЂ РёРґРµ. Р?кенчеләре, безнең телемездә әдәбиятымызның РёСЃРєРµ әдәбияттан РєРёР»ТЇРµ югалмасын, РёСЃРєРµ китапларымыз, РёСЃРєРµ әдәбиятымыз СѓР» вакытта бернигә ярамаячак, шуның өчен аларга карарга РєРёСЂУ™Рє, аларга яраклаштырып язарга РєРёСЂУ™Рє, РґРёР»У™СЂ РёРґРµ. Язалар РёРґРµ, сөйлиләр РёРґРµ, кычкырышалар РёРґРµ, ТЇР· юлларында эшлиләр РёРґРµ. У?дәбиятымыз хакында озын-озын мәкаләләр, мөхәррирләремезгә ачы-ачы, Р»У™РєРёРЅ гадел тәнкыйтьләр, театрымызга СЋР» РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ торган СЃТЇР·Р»У™СЂ языла РёРґРµ, укыла РёРґРµ. Бөтен халык арасында фикер алышу тотыла РёРґРµ. Гәзитәләремездә СЃУ™ТЇРґУ™ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРµ ачык-ачык сөйләнелә башлаган РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ СЃУ™ТЇРґУ™ РјУ™РєС‚У™Р±Рµ ачу турында СЃТЇР·Р»У™СЂ ачылган РёРґРµ. Болгарлар арасында РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ СЏТЈР° фикер арта, РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ халык төрле фикергә китеп, С‚У©Рї фикердән еракланалар РёРґРµ. Р“У™Р·РёС‚У™, рисаләләр, авыздан-авызга СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ никадәр яклау, хаклык тарафдары милләт мәхәббәтеннән чыккан ялварулар булса РґР°, никадәр ачык, никадәр аңлашылыр рәвештә язылсалар РґР°, аңлаучыларның РґР° саны РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ артса РґР°, базарларда, җәмгыять урыннарында Т»У™РјРјУ™ кешенең авызында «милләт» булса РґР°, эшчеләр бер РґУ™ күренмәгәнгә, чынлыкта бер СЌС€ С‚У™ СЋРє РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен җитдирәк кешеләр Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ, Р±Сѓ кычкырышлар, Р±Сѓ язулардан бернәрсә чыкмаганга тагы СЏТЈР° «курчак уены», Р»У™РєРёРЅ актыккы курчак уены, саубуллашу күренеше РґРёРї, эчләреннән көеп торалар РёРґРµ.

Сөйләнгән саен, сүз күбәя, уйланган саен, уй күбәя, үлем хәленә килгән милләтне караган саен, яңа авырулар табыла, авыру хакында фикер алышуларга керешелә, кычкырышыла, бакырышыла иде. Нидән бу мәсьәлә чыкканлыгы, ничек хәл кылынганы, авыруга дару кирәклеге тәмамән хәтердән чыга иде дә: мескен, хәлсез, актык сулусындагы болгар бабайның башын авырттырудан башка эше булмый иде. Ул мескен:

– Җитәр РёРЅРґРµ, зинһар, Т—РёС‚У™СЂ, актык көннәрем, актык сәгатьләремне генә тыныч куеңыз. Сүзеңезне ишеттем, РјРёРЅРµ Р±РёРє кызганасыз, имеш, Р±РёРє СЂУ™С…РјУ™С‚, моңынча сезнең шулай РјРёРЅРµ кызганамыз РґРёРї йөрүеңезгә ышанып, менә тереләм, менә тереләм, РґРёРї тордым. Тордым диергә ярамый, сез алдап тоттыңыз. Сез булмасаңыз, бәлки, РјРёРЅ икенче дуктырга күренер идем, күренмәсәм, авыру икәнемне белмәенчә, акыртын-акыртын гына картая-картая үлеп РєРёС‚У™СЂ идем. Никадәр вакыттан бирле чирли, С„У™Р»У™РЅ дару РёС‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє, дисез. Үзегез дару итмисез СЏРёСЃУ™, дару РґРёРї, әллә РЅРёРЅРґРё агулар бирәсез, бусында файда бар, бусында Р±СѓСЃС‹ бар, дисез, сез алдыйсыз! Алдыйсыз! Сезнең даруларыңыз берлән бөтен тәнем җәрәхәтләнеп бетте, сезнең файда була РґРёРї Р±РёСЂРіУ™РЅ нәрсәгез Т»У™РјРјУ™СЃРµ зарарга булды. Сез минем тәнемне генә җәрәхәтләндереп бетермәдеңез! Бигрәк яхшы булдыңыз! Рухымны РґР° төзәтмәкче булдыңыз! В«У?хлак С‚У©Р·У™С‚ТЇВ» РґРёРї, минем өстемә әллә РЅРёРЅРґРё кортлар йибәрдеңез! РЈР» кортлар бөтен тәнемне ашап бетерделәр, караңыз, У™РЅУ™ хәзер йөрәгемә Р№РёС‚У™Р»У™СЂ. РњРёТЈР° һаман, С‚ТЇР·, әхлакың С‚У©Р·У™Р»У™, дисез. РњРёРЅ үзем Р±Сѓ РґУ™СЂУ™Т—У™РіУ™ килгәч, сезнең сүзеңезне тагы тыңлыйммы? Йөрәгемне РґУ™ ашап бетерсеннәрме?.. Гаеп итмәңез РёРЅРґРµ, анысы булмый!.. Бу кортларыңыз бетәргә ярамый, имеш, элгәре боларга бер РґУ™ ирек СЋРє РёРґРµ РґУ™, Р±РёРє яхшы тора идек. У?хлаклы идекме, түгелме, Р»У™РєРёРЅ сезнең кебек, Р±СѓСЃС‹ С‚У™РЅРіУ™ файдалы, Р±СѓСЃС‹ әхлакка файдалы РґРёРї, фахеш, Р·РёРЅР°, ишанлык агуларын эчми идек! Гаеп итмәңез! Бу кортлар Р±РёРє РєТЇРї ашадылар. Минем әхлакым РґР° төзәлгәндер РёРЅРґРµ, РјРёРЅ СѓР» кортларны үтермәкче булам, тәнемә бераз яшь РёС‚ тартмасмы! Алай РґР° үләрмен РёРЅРґРµ, үлсәм РґУ™, азрак күңелем тынычлап, картлыгымда алданганнарымнан ТЇС‡ алып үләрмен, – РґРёРї, кортларны куарга тотынса РґР°, бабайның әгъзасын ашап бетергәнгә, һичбер әгъзасы кортларга каршы С…У™СЂУ™РєУ™С‚ кылырлыгы калмаган РёРґРµ.

РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен, бабай селеккән саен, кортлар ябыша баралар РёРґРµ. Йөрәгенә кадәр йиткәннәр РёРґРµ. Бабайның Р±Сѓ сүзен РєТЇРї кеше картлыкдин РґРёРї, РєТЇРї кеше авыру кеше шулай СЃУ©Р№Р»У™ТЇС‡У™РЅ була РґРёРї, аның СѓР» сүзенә карамаенча, аны коткарырга РґРёРї озын киңәшләр, озын СЃТЇР·Р»У™СЂРіУ™ тагы РєРёС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ СЌС€ һаман СЋРє РёРґРµ. У?дәбиятымыз шулай барганда, башка эшләремез тагы ТЇР· көенчә килгәндә, безнең болгар бабайның яшь вакытында «әхлак С‚У©Р·У™С‚ТЇВ» өчен файдаланыла торган музыкасы РЅРё РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ РёРґРµ дисезме? У?ллә «музыка тавышы – бозыклык, аның белән ләззәтләнү көфер» дисезме, сез теләсәңез РЅРё әйтеңез, бабай аны Р±РёРє ярата РёРґРµ. ТєУ™Рј бабайга яшь вакытында РґР°, картая башлагач та, СѓР» Р±РёРє файда иткән РёРґРµ. Бабайның үзенеке булганга РєТЇСЂУ™, аңарга аның бер уены, аның Волга буйлап Форат, Диҗлә буйларына кадәр озынның-озын көйләрен РєУ©Р№Р»У™Рї, сатуга йөрүләрене, Дунай буйларында кубызын челтерәтеп, халыкның исен китәреп, алардан мал җыеп йөрүен исенә төшерә РёРґРµ РґУ™:

– Мин шул болгармыни?! Шул микәнни?! Ул вакытта һәммә йирдә минем тазалыгым, өстем-башымның яхшылыгына, кайтсам, өемнең тынычлыгына исе китмәгән кеше юк иде, хәзер нинди булганмын – өстемә әллә нинди сәләмә кеше киемен киенгәнмен, элгәреге кызыл йөзләр урынында саргайган битләр булган. Уйнап тора торган күзләр урынында өметсез-өметсез карый торган тирән-тирән чокырлар булган, озын юллардан кайткач, хәл итәргә ята торган тыныч өйләрем кандала базы, корт оясы булган, аның да һәр көнне бер агачы сына, һәр көнне өстемә җимерелергә якынлаша, һәр көнне, шуларга карап, яшь вакытларны искә төшерәм. Картайдым, фәкыйрьләндем, авыруга сабыштым, – дип, үзенең хәзерге хәле берлән иске хәле арасын чагыштырып карарга сәбәп була иде.

Бу музыка, чыннан РґР°, әхлак мөгаллиме була торган РЅУ™СЂСЃУ™ булса РґР°, чынлап та, «әхлакны С‚У©Р·У™С‚ТЇВ» өчен шул музыка җитсә РґУ™, музыкага халкымызның карашы башкарганга, СЏРіСЉРЅРё аның әхлак төзәтүче икәнлегенә ышанып, шуның берлән файдалану урынына, аны үзен «әхлак бозучы» РґРёРї каралганга Т»У™Рј әхлакка хезмәт РёС‚У™ торган кеше арасында аны тыелган күрелгәнгә, аны әхлаксыз кешеләр кулына төшергән РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен СѓР» әхлаксызлар кулында әхлак бозар өчен бер корал булган РёРґРµ. У?үвәлдә кайсыбер руслар СЏТ»ТЇРґРёР»У™СЂРіУ™ исерткеч, фахешне ТЇР· музыкабыз берлән безнең үземезнеке РёС‚У™СЂ өчен Р±СѓСЏРї РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ башлаганнар РёРґРµ. ТєУ™Рј, чыннан РґР°, Р±РёРє файда иткәннәр иде…

Һәммә йирдә музыканы фахеш, исерткечнең гаебен капларга куллану халык арасында тарала башлаган иде. Музыканың бу эшен күргәч, ягъни әхлакка файда итәр урында, әхлаксызлыкка тарта башлагач, музыка, һичшиксез, зарарлы хөкеме чыгарылды. Шуның өчен музыка үзе дә фахеш хезмәтчесе булды. Болгар музыкасы шулкадәр былчыракланган, болгар йырлары шулкадәр әхлаксызланган иде, аларны бер минут тыңлау бик авыр була иде. Шул сәбәптән милли тел, милли әдәбият, милли театр мәсьәләләре арасына милли музыка мәсьәләсе керә алмаган иде. Шул мәсьәләләр берлән мәшгуль кешеләр дә милләтнең үсешенә милли музыкаларның кирәклеген, милли рухны саклау милли музыка эше икәнлеген хәтергә дә кертми кебек үтеп баралар иде. Болгар халкы никадәр музыка сөя торган милләт булсалар да, аларга кирәгенчә каралмаганга һәм аларны белүне җинаять итеп саналганга, ул дивар артларында гына калган иде. Хатын-кызымызда моңарга мәхәббәт тагы артык булса да, алар да изелеп кенә калганнар иде.

Ниһаять, унтугызынчы гасыр ахырларында музыка җинаять түгеллеге сөйләнмәсә дә, акыртын-акыртын гына рәтләнә башлады. Казанда Минкин Гариф исемендә бер кеше болгар музыкаларын нотага сала башлады, ниһаять, никадәр иске вә яңа көйләр рәткә салды. Бу кеше, бәлки, яхшы түгелдер, бәлки, яхшыдыр, бәлки, моны голямалар яратмый торганнардыр – мин анысын белмим, ләкин бу кеше милләткә шулкадәр хезмәт итте, моның хезмәте, һичшиксез, кыямәткә кадәр онытылмаячактыр.

«Яшәсен Гариф РњРёРЅРєРёРЅ! Яшәсен милләт!В» тавышлары бездин балаларымызга, балаларымыздан аларның балаларына кадәр, кыскасы, РёТЈ актыккы болгарга кадәр авыздин төшмәячәк, андин СЃРѕТЈ РґР° шундый РіТЇР·У™Р» музыка калдырдыгы өчен Ауропалар арасында РґР° онытылмаячактыр. Моннан СЃРѕТЈ болгарлар арасында музыка машиналары күренә башлады. Болгарларның залында «Сакмар суы», «Тәфкилев», В«У?ллүки», «Казан алган РєУ©Р№В» РІУ™ башка РєУ©Р№Р»У™СЂ ишетелә башлады. Р?рләремез, кызларымыз – Т»У™РјРјУ™СЃРµ Р№У©Р·, РјРµТЈ елдан бирле бабайларымыз тарафыннан эшләнгән музыканың, бабайларымызга уйлаткан уйларны, бабайларымызга Р±РёСЂРіУ™РЅ С…РёСЃР»У™СЂРЅРµ балаларына Р±РёСЂУ™ башлады. Бу РґР° байларга гына махсус булганга, гавам халкы арасында, Т»У™СЂ кыз мунчага төшеп биергә, кубыз уйнарга тырышса РґР°, иркенлек булмаганга, аларның Р±РёРє аз гынасы – халык арасында «азган», муллалар каршысында «ахмак» СЃТЇР·Рµ берлән телгә кергәннәре генә файдаланалар, искедәге бабайларның хисләрен аңлый алалар, үзләренең кайгыларын тарата алалар РёРґРµ.

У?РґУ™Р±РёСЏС‚ берлән музыка милләтнең атасы берлән анасы икәнлеге һәркемгә РјУ™РіСЉР»ТЇРј бер СЌС€, тарих берлән исбат ителгән бер хакыйкать булса РґР°, ата никадәр сәламәт булса РґР°, анасыз бала тумавы РјУ™РіСЉР»ТЇРј СЌС€ булса РґР°, атасыз-анасыз бала РґР° зинадан туган икәнлеге ышанычлы СЌС€ булса РґР°, милләтнең атасы берлән анасы булган музыка берлән әдәбиятны бергә торырга РЅРёРєСЏС… укытырга, берсенә берсе файда итешергә, берсен берсе саклашырга РІУ™РіСЉРґУ™ кылынышуларын алырга теләмиләр РґУ™ РёРґРµ, алмыйлар РґР° РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен безнең көткән баламыз СЏРёСЃУ™ тумаячак, туса, зинадан туачак РёРґРµ РґУ™ – безнең йөземезне генә кызартачак РёРґРµ. Егерменче гасырның башларында, унтугызынчы гасырда Казанда музыка … яшерен рәвештә тәрәккый итсә РґУ™, РіРѕРјСѓРј файдалана торган Р№РёСЂР»У™СЂ СЋРє РёРґРµ.

Болгарча музыка ахшамнары, концертлар һич ишетелми иде. Шуның өчен андый музыка ишетергә теләгән кеше, музыка берлән үзенең кайгыларын таратырга тырышкан кеше, үзене кайгылар, мәшәкатьләрдән аерып алып, үзен генә карарга теләгән кешеләр, музыка тыңлый торган урын юкка, кайсылары фахеш йиренә баралар иде, кайсылары икенче халык музыкасын тыңлыйлар иде, кайсылары, кайгыларын йотып, өйдә утырып калалар иде.

Егерменче гасыр башында ук музыка вә әдәбият ахшамнары ачылуы хакында фикерләшү башланды. Һәм бер музыкант тарафыннан иң әүвәл Казанда, аннан башка шәһәрләрдә музыка ахшамнары ясау башланды. Ләкин халык моңарга әүвәлге карашын үзгәртмәгәнгә, голяма бик тирес (кире, каршы) торганга, бу эш үсеш ала алмады. Башлаган кешенең акчасы юкка, дәвам итәргә акча кирәк булганга, күп үтмәенчә бетеп һәм гомерләр үтә-үтә, тарих берлән күмелеп, «элгәре бездә дә музыка ахшамнары булган икән» дип сөйләргә генә калган иде. Шул вакыйгадан соң музыкага артык әһәмият бирүче дә чыкмаган иде һәм музыка үзе дә мәйданга чыгып эшкә тотынмаган иде. Шуның өчен музыка тагы фахеш эченә чумган. Тагы үзенең табигый гүзәллеген югалткан иде. Гәзитәләрдә ахырга таба музыка хакында язылган мәкаләләр күренә башласа да, алар да музыка кешеләре тарафыннан язылмаенча, музыка хакында мәгълүматлары бар кешеләр генә язган булганга, йөрәктән чыкмаганга, халыкка ул дәрәҗә тәэсир кылмый иде.

Халык арасында музыкадан гармунны, скрипкә-фәләнне шыгырдату бетмәсә дә, аларны табигый чисталыгына кайтаручылар күренми иде. Шуның өчен музыкамыз көннән-көн артка кала, көннән-көн миллилеген югалта, көннән-көн халык арасында әһәмияте бетә иде.

Рәссамлык безнең халыкта булганы да юк иде, беткәне дә юк иде. Динемездә рәсем ясау тыелган булгангамы, әллә үземездә рәсемнәрдән мәгънә алырлык хис булмагангамы, рәссамнар юк иде. Рәсемнәремездә вак-төяк мәсҗед сурәтләре, изге урын сурәтләре – Мәккә, Мәдинә күренешләре генә булганга, алар да фотограф берлән алынудан башка, төрекләр яисә гарәпләр тарафыннан эшләнгәннәр иде.

Китап кибетләремездә «Башмак шәриф», «Гасаи мөбарәк», «Комган» һәм дә «Йаһу йаминһу» дип аһлар берлән яна торган, күзләреннән дәрья кебек яшьләр ага торган, сулаган саен авызыннан ут чыга торган «Мөэмин күңеле» исемендә вә шуның кебекләр мәйданга чыкса да, болар рәсемнәр бирә торган файданы, хис арттыруны бирү урынына, үзләрен тупаслата, дөнья хакында, тормыш хакында ялган уйлар берлән гавамның башын гына тутыра иде.

Егерменче гасыр башларында рус рәссамнары болгар мәгыйшәтеннән рәсемнәр ясый башладылар һәм Русиядә вә хәтта Ауропада рәсемнәренең мәгънәлелеге, үзенә бертөслелеге, оргиналлыгы берлән бик хөрмәтле булдылар. Аеруча «Өрпәк сарган болгар карчыгының кунак сыйлавы», «Бер болгар картының сату сәфәренә китәр алдыннан юл киемнәре берлән балалары, хатыны җыелган бер мәҗлестә дога кылуы», «Бер болгар шәкертенең мәдрәсә почмагында елтырый торган ут яктысында күлмәк өстеннән генә юрганын салып, «Казый» моталәга[12 - Моталәга – уку, өйрәнү.] кылуы», «Бер мулла кызының чаршау артыннан гына үзенең иптәшләре берлән аталарыннан качып язу өйрәнүе» рәсемнәре табигыйлар иде, дөрестләр иде. Бу рәсемнәр әүвәлләре һәммәмезгә дә үземезнең тормышымызны күрсәтә башладыклары кебек, арамызда шундый эшкә сәләтлеләребезнең дәртен уяндырырга да сәбәп булган иде.

Шуның өчен егерменче гасыр урталарында болгарлардан рәссамнар чыга башлаган иде. Һәм дә мәйданга болгар рәсемнәре атыла башлаган иде. Бу рәсемнәр арасында болгар кызларының киндер агартуы, болгар егетләренең тау башында яз көнендә су ташуында музыкада уйнаулары, ат ашата торган малайларның бәрәңге пешерүләре халык арасында хөрмәтле булган һәм дә рәсемнәрен дә игътибарга керткән иде. Моңарга башка әхлак галәменнән, әхлаксызлык күренешләреннән бик күп рәсемнәр ясалган иде. Кара халык, замана фикеренә авышкан халык, болардан зарар булуны һич уйламаенча, өйләренә тага, балаларына мәгънәләрен сөйләп күрсәтә башласалар да, голяма төркеме тагы бик каты аякланып, рәсемнең хәрәмлыгы хакында, диварларга элү ярамавы хакында, рәсемнең күңел каралтуы, фәрештә качыруы хакында күп сүзләр сөйләнеп кенә калмаенча, мәсҗедләрдә вәгазьләр сөйләнеп, шул мөнәсәбәттә китаплар, рисаләләр дә язылды. Голямалар арасында «ярый» диючеләр дә булганга, тагы бер тавыш купты.

Дин мәсьәләсе хакында фикер алышу өчен мәҗлесләр ясала башланды. Яңа курчак туена мәйдан тагы ачылды. Язылды, укылды, сөйләнде, кычкырышылды – тагы берни чыкмады, мәсьәлә шул көенчә калды. Ләкин бу тавыш рәссамнарга шактый гына зарар булды. Рәсемнәре аз үтә башлады, үзләренә халыкның карашы башкарды. Рәссамлыкка хәзерләнә торган яшьләрнең күбесен атасы-анасы, карендәш-кабиләсе туктата башладылар. Туктамаганнарына тагы «бозылган» дип карый башладылар. Озак үтмәде, рәссамнарымыз кайсылары үлделәр, кайсылары тамак туйдырыр өчен рәссамлыкны икенче дәрәҗәгә калдырдылар. Ни булса да булды, бер вакытны мәдрәсәләр, мәктәпләр беткән кебек, музыкамыз әхлаксызлыкка чумган кебек, рәссамнарымыз да беттеләр.

Сез, шул вакытта фәннәр ни дәрәҗә иде, аларга игътибар бар идеме, фәнни китап бар идеме, диерсез. Бар иде. Унтугызынчы гасырның башында фәнни әдәбият мәйданга чыккан иде. Чыгуы илә бик олуглап каршы алынмаса да, акыртын гына тәрәккый иткән иде. Һәр фәннән кыскача, камил китаплар бар иде, һәр фәннең укучысы бар иде, һәр фәнгә чыгарылган кире каккан тәнкыйтьләр, һәр фәннең кирәклеге хакында язылган рисалә бар иде.

Һәр фән азмы-күпме укыла иде, фәнни мәсьәләләр хакында фикер алышалар иде. Ләкин бу фәннәр мәктәпләрдә, мәдрәсәләрдә укытылмыйча, романнар кебек, һәр кешенең үзе тарафыннан гына укылганга, төбенә төшеп йителми иде, һәм дә фән белүчеләре дә фәннең кагыйдәләрен генә беләләр иде, аны эшкә куя алмыйлар иде. Шуның өчен фәннең үсүе күз ачылуга гына сәбәп була иде. Милләткә матди файда итә алмый иде. Булмавына караганда монысына да шатланырга ярый әле. Ләкин шулай булса да, бу фәннең дә алга китүенә, аның милли булуына бик күп кешеләр, бик күп гайрәтләр, бик күп хезмәтләр сарыф кылсалар да, моннан да дингә зарар күргән голямаларымыз монда да бик зур низаглар чыгарганнар иде. Болар әүвәлдә астрономия мәсьәләсеннән генә чыкса да, бара-тора җир турындагы гыйлем, тарих, җәгърафия, табигать белеме фәннәренә дә барып җиттеләр. Һәммәсендә дә дингә каршы килү, шәригатькә сыймаулар китереп чыгаралар иде. Үз дәлилләрен куәтләр өчен, Коръәннән, хәдистән тирес-морыс мәгънәләр чыгарып, әллә ниләр кылындырып бетерәләр иде.

Бу РґР° үзенчә бер курчак туе РёРґРµ, Р±Сѓ низаглар гәзитәләремезгә, журналларымызга, хәтта календарьларымызга РґР° кергән РёРґРµ. РњРѕРЅРґР° РґР° актыккы хөкем «көфер» РёРґРµ. Р¤У™РЅ РёСЏР»У™СЂРµ, никадәр С„У™РЅРЅРµ яратсалар РґР°, никадәр С„У™РЅРіУ™ хезмәт итсәләр РґУ™, хезмәтләре нигезле булмаганга, С„У™РЅРЅРµ дошманнан саклау өчен бер кальга (крепость), С„У™РЅ РјУ™РєС‚У™Р±Рµ төзелмәгәнгә, Р±Сѓ фәнемез РґУ™ бервакытны музыкамыз, рәссамнарымыз кебек һәлак булачагында С€У©Р±Т»У™ СЋРє РёРґРµ. Ел үткән саен, С„У™РЅРЅРё китаплар арта барса РґР°, укучылары азая РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ әүвәлдәге кебек С„У™РЅ фидаилары бер РґУ™ күренми РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ РґР° озакламаенча бетәчәк РёРґРµ. Р?слам С„У™РЅРЅУ™СЂРµ хакында СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ РґУ™ СЋРє. Р§У©РЅРєРё бездә аның алга киткәне РґУ™ СЋРє РёРґРµ, артта калганы РґР° СЋРє РёРґРµ. РќРёРЅРґРё Р·СѓСЂ мөдәррисләремез, РЅРёРЅРґРё С€У©Т»СЂУ™С‚ тапкан галимнәремез булса РґР°, Т»У™РјРјУ™СЃРµ исламның РЅРё икәнен, исламның рухын аңламаганнар РІУ™ РґРёРЅРЅРµТЈ фәлсәфәсеннән С…У™Р±У™СЂ ала алмаганнар РёРґРµ. Безнең галимнәремезнең гыйлеме һәрвакыт бер хөкемне төрлечә фикерләп, бер юнәлештә аңлау булмаенча, РґРёРЅРЅРµТЈ гадәтләрен белү белән генә чикләнә РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен бездә пакьләнү мәсьәләсен, күрем, бала тудыру мәсьәләсен белгән кешеләр, пәйгамбәремез галәйһиссәламнең кая туганлыгын белмәсәләр РґУ™, Т»РёС‡ шәргый бер РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµТЈ фәлсәфәсен белмәсәләр РґУ™, «голяма» РґРёРї атала РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен болар РЅРёРЅРґРё генә файдалы СЏТЈР° РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ чыкса РґР°, үзләренең «Китабел истинҗа» ларына («Пакьләнү турындагы китап») карарга тотыналар РёРґРµ, анда булмагач, хәрәмлыгы берлән хөкем кылалар РёРґРµ.

РњУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРіУ™ карасак, аларда РґР° өмет СЋРє РёРґРµ. Р?СЃРєРµ РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ замана ТЇС‚У™-ТЇС‚У™ искереп, хәрабә хәленә килгәннәр РёРґРµ. Төзүчеләре әллә кайчан үлеп беткәнгә, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™РЅРµТЈ кирәгенә вакыфлар калдырмаганга, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ, элгәре торырлык булса РґР°, бара-тора, әүвәле С‚У™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂРµ гамәлдән чыгып, аннан СЃРѕТЈ ашханәләре яраксызланып, гомер ТЇС‚У™-ТЇС‚У™ С‚ТЇС€У™РјРЅУ™СЂРµ, диварлары РґР° бозылып, торырлыктан чыккан РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен теләр-теләмәс кайбер РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ ябылган, кайсылары ябылмаса РґР°, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ бер башында гына тора башлаганнар РёРґРµ. Аңарга башка РґР°, СѓР» РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ дәресләренә ТЇР·РіУ™СЂС‚ТЇР»У™СЂ кылынмаганга РєТЇСЂУ™, укыту ысуллары Р±РёРє начар булганга Т»У™Рј аннан белем алган кешеләр бернәрсәгә РґУ™ ярамаганга, СѓР» РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРіУ™ керүчеләр РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ азаюда РёРґРµ. Кайбер РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРґУ™ егерменче гасыр башларында реформа-С„У™Р»У™РЅ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·[РЅРµ] ишеткәләгән булсалар РґР°, Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ әйтүчеләр ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ реформа РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· РёРєУ™РЅРЅРµ белмәгән кешеләр булганга, фәкать фонограф төсле, кешедән ишеткәнне генә СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРіУ™ СЏРёСЃУ™ шулай СЃУ©Р№Р»У™ТЇ модада булганга, «Менә, У™Р№Рµ, реформа РєРёСЂУ™Рє, ахрысы, без ысуле җәдиткә каршы килмибез, голямаларны гына СЃТЇРєРјУ™СЃРєУ™ РєРёСЂУ™РєВ», – РґРёРї СЃУ©Р№Р»У™РЅСЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, берни РґУ™ чыкмаенча калган РёРґРµ. РЇТЈР° байлар, җәмгыятьләр Р±Сѓ РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµ төзәтергә, ислях кылырга акча РґР° таба алмыйлар Т»У™Рј черегән фикерле голямаларга РґР° СЃТЇР· РґУ™ аңгарта алмыйлар РёРґРµ. Алар һаман шул урта гасырлар гадәтенчә китап күтәреп, «дәрескә кердем» РґРёРї Р№У©СЂТЇРЅРµ Р±РёРє Р·СѓСЂРіР° саныйлар РёРґРµ. РЇТЈР° кешеләр кыямәттән Р±РёРіСЂУ™Рє гыйлем кирәклеген РґУ™ СЃУ©Р№Р»У™Рї, бер-берсен аңлаша алмаганга, икесе РґУ™ берсенә берсе РєСѓР» селтәгәннәр РёРґРµ, шуның өчен голямалар аларны кяфер РґРёРї, тегеләр голямаларны РґРёРЅ кортлары, РґРёРЅ бетерүчеләр РґРёРї Р№У©СЂРёР»У™СЂ РёРґРµ.

Мәктәпләр әүвәлрәк, ысуле җәдит яңа чыкканда, шактый гына ачылган булса да, алар да нигезсез булганга, бинаны салучы үлү берлән яисә мөгаллиме китү берлән, яисә хәзрәтнең сарыкларының бәрәннәре бу ел күбәю сәбәпле, абызтай бәрәннәрне шунда яптыра башлавы берлән беткән иде. Кызлар абызтайларда укып йөрсәләр дә, мәктәп исеме бирергә ярарлык кызлар мәктәпләре булганы да юк иде, беткәне дә юк иде. Шул сәбәптән бөтен Русиясендә бер-ике мәдрәсәгә башка һәм дә җәмгыятьләр идарәсендә укыла торган дүрт-биш мәктәпкә башка укыр йирләр юк иде. Хөкүмәт мәктәпләрендә белем алучылар бик аз иде. Күбесе иске фанатизмнарыннан котыла алмаган иде, кайберәүләр [балаларын] укытырга теләсәләр дә, акча юк иде. Шуның өчен русча уку интеллигентныйларга гына махсус иде. Алар да берәмләп яисә унлап кына саналганга, укучылар шул саннарыннан күп узмыйлар иде.

Егерменче гасырның яртылары йитте. Болгарлар һаман акрын гына, кая барганнарын белмәенчә генә, ни эшләгәннәрене дә уйламаенча гына, инкыйраз юлы берлән баралар иде. Мәктәпнең иң күбесе булган авыл халкы, кайберсе йир йитмәүдән, кайсылары, йир йитсә дә, шәһәрләрдә торырга кызыгудан, төрлесе-төрле якка бәхет эзләргә таралганнар иде һәм көннән-көн таралуда иделәр. Бунлар, билгеле, әүвәлдә кара эштән башлап миллионщик булачаклар иде, шуның өчен һәммәсенең дә башта ук миллионнар берлән эш башларга әлегә акча булмаганга, заводларда аена сигез тәңкәгә эшләп, шул миллионнарны җыярга башлыйлар иде. Мондый йирләрдә, бердән, һавасы булмаганга, икенчедән, сигез сумга җәмәгатьне тәрбия кылу икмәк берлән судан артмаганга, боларның миллионщик булуы һаман артка кала барса да, сәламәтлекләре көннән-көн кимеп, ахырыннан вакытлы-вакытсыз бер эшкә ярамый торган картлар яисә үзләрен дә тәрбия кыла алмый торган гарипләр булып калалар иде.

Бундый йирләрдә шундый киләчәктәге миллионщиклар бик күп булганга һәм фатирлар-фәләннәр дә бергә булганга, андый җәмгыятьле йирләрдә таралуы табигый булган фахеш болар арасында бик тәрәккый итүдә иде. Бу фахешнең таралуы һәммә яманлыкның башы булып, әхлакның бөтенләй югалуына сәбәп булдыгы кебек, мондый баракларда фаҗигаләр дә бик күп булуына башчы була иде. Алар берлән генә дә калмаенча, фахеш бәласе булган йогышлы чирләр дә – сифилис (җөзам) таралып, ул кешеләрдән балаларына, карендәшләренә, ашташларына җәелеп һәм дә, авылларга кунакка кайтканда, авыл халыклары арасында да «бүләкләр» калдырып, бөтен милләтне сифилискә вә башка йогышлы чирләргә ияртеп бетерәләр иде. Вакытында докторларга мөрәҗәгать кылынса, аларның киңәшләре берлән дарулансалар, бәлки, бу авырулар да ул дәрәҗә бөтен халыкка җәелмәс иде. Бердән, докторларымыз юклыктан, икенче, даруларымыз юклыктан, өченче, акча юклыктан, дүртенчедән, медицинага ышанмавымыздан, һич аларга каршы чарасы каралмаенча, «Алла сакласа, берни булмас әле» сүзләре берлән генә торалар иде. Һәм көннән-көн инкыйраз орлыгын чәчә баралар иде.

Моңарга башка да, әүвәлләре киң һавада тамак туйдырып, күп ит ашарга өйрәнгән бер халык булып, бердән һавасыз бүлмәләрдә ит урынына каткан икмәкләргә керешкәнгә, табигатьләре күтәрә алмаенча чахотка, катар, белмим, тагы ни кеби авыруларга дучар булып, көннән-көн үлүнең саны күбәюдә иде.

Бер яктан, җәмәгать тәрбия кылырга йитәрлек эш эшләү бик авыр булганга, икенче яктан, кирәк вакытта хайванлык өчен хатыннар табу бик җиңел булганга, өйләнү, кияүгә бару бик сирәкләнгән иде. Гомере буенча өйләнмәенчә сакалы агарган картлар һәм дә кияүгә китмәенчә керче, ашчы, тегүче яисә бөтенләй сатучы булып гомер үткәргән карчыклар һәм дә шуларның юлы берлән бара торган хатыннар, шулар юлы берлән барырга сабак алып килә торган кызлар, егетләрнең исәбе-хисабы юк иде. Бу эшнең бик күбәюенә никях-талак мәсьәләләренә кирәге кадәр әһәмият бирелмәдеге, аларга бер уенчык кына иттереп каралдыгы да бик зур сәбәп булган иде. Шуның өчен булган өйләнү дә, кияүгә бару да икесенең бергә торыр өчен кылган вәгъдәләре булмаенча, бертөрле мәҗүсилек гадәтләреннән генә иттерелгән бер эш төсле генә карала иде. Һәм дә гаилә тормышының дәвамына да сәбәп булмый иде. Никяхның, талакның бу төрлесен хәзер дә бетерү мөмкин түгел иде. Чөнки алар хәзер бөтенләй урынлашып бетеп, безнең генә арамызда милли гадәтләрдән саналган иде. Бу эшләрнең башлануы унтугызынчы гасырда гына булса да, ул гасырның голямасы, рухани идарәсе моңарга әһәмият бирмәдекләреннән, бу эш, җәрәхәткә кунган микроб кебек, тиз гомердә бик күбәеп, бөтенләй канымызга кадәр кушылып киткән иде. Шул сәбәптән бала табу, бала тәрбия кылу бик сирәк иде. Чөнки андый балаларны табу да, аналарына, бердән, табу мәшәкате, икенчедән, тәрбия кылу мәшәкате булачак булганга, ике мәшәкатьтән дә берьюлы котылыр өчен, тапмас өчен әллә нинди агулар эчәләр иде. Бу агулар күп вакытта үзләренә дә бик каты тәэсир кылып, шундый хатыннар арасында үлеп һәм гарип булып калуның исәбе-хисабы юк иде. Кайсыбер яшьрәкләре – үзенең йөкле булуын белми калганнары яисә эчкән дарулары файдалы булмаганнары тапкаласалар да, балаларның күбесе зәгыйфь туа иде. Һәм дә тагы да тәрбиягә җай булмагач, йә суларга ташлана яисә (үземездә андый йортлар салу хәрәм булганга!) руслар тарафыннан ясалган йортларга ыргытылына иде.

РЁСѓР» эшләр сәбәпле РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ үлүчеләрнең саны РєТЇРї булса РґР°, туучыларның саны РєРёРјТЇРґУ™ РёРґРµ. Бу эшләр безнең инкыйразымызның СЃУ™Р±У™Р±Рµ идекен белгән кешеләр аз булмасалар РґР°, алар РґР° берни эшли алмыйлар РёРґРµ. «Бетәмез!В» РґРёРї фөрьядлар язып, халык арасында тараталар РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ укымаган халыкка, укыган булса РґР°, шул РґУ™СЂУ™Т—У™ әхлаксызланган халыкка шундый рисаләләр берлән генә С‚У™СЌСЃРёСЂ РёС‚ТЇРЅРµТЈ Т»РёС‡ мөмкинлеге СЋРє РёРґРµ. Тагы РґР° С‚У™СЌСЃРёСЂР»У™РЅСЃУ™Р»У™СЂ Т»У™Рј РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ сүзләренә ышансалар нишләсеннәр?! ТєУ™РјРјУ™СЃРµ ташласын РґР° китсеннәрмени! Кая китсен? Нишләсен? РќРё берлән тамак туйдырсын? Р?кенче заводка китсенме? У?ллә тагы бер-бер С€У™Т»У™СЂРіУ™ РґРІРѕСЂРЅРёРє булып керсенме? У?ллә бер СЂСѓСЃ авылына хезмәтче, көтүче булсынмы?! Болай итсә, РЅРё чыгар СЃРѕТЈ?! РЁСѓР» ТЇР»ТЇР»У™СЂ, шул авырулар, шул изелүләр бетәрме? Һәйһат! Һәйһат!

Унтугызынчы гасырда күз яшьләре берлән еглый-еглый әйткән кешеләрне һәм дә халыкка шул хакыйкатьне белдерергә тырышкан мөхәррирләрне голямаларымыз: «Тәкъдиргә ышанмыйлар, кяфер», – дип, байларымыз алар артыннан барып, яр якасына килеп җиткән милләтемезне тегеләр сүзе берлән, тотып алмаенча, яр астына төртеп төшерделәр. Ярның төбе юк икәнен белгәч, төшүчеләр төшмәскә димләгән кешеләрнең сүзе дөрест икәнен белсәләр дә, кире кайтырга юл таба алмагач һәм дә яр башындин карап тора торган кешеләр арасында боларны кызганып күз яшьләре берлә еглаучы теге кешеләрне һәм дә боларның мәтәкли-мәтәкли китүләреннән көлеп тора торган чалмалы әфәнделәрне күргәч, түбән таба киткән саен ләгънәт укысалар да, үлгәч тәүбә кабул булмый дигәнчә, бер егылгач тору фикере дә уй көенчә генә калганга күрә, менә алмаенча, түбән китүгә дәвам иткәннәр иде. Бу егылучыларның күбесе мәтәлли-мәтәлли башлары әйләнеп беткәнгә, үзләренең кая икәнлекләрен күрергә күзләре томаланганга, кая барачакларын, анда ни булачагын уйларга зиһеннәре чуалганга, гүя туйга барган төсле көлә-көлә баралар иде. Кайсыберләре барган саен юллары караңгыланачакларын, ниһаять, бөтенләй күзгә төртсәң күренмәслек бер караңгыга барып чыгачакларын белсәләр дә, алар да кире кайта алмыйлар, үзләре генә кайта алсалар да, башкаларны кайтара алмыйлар иде. Шулай киткәннәр иде. Баралар иде. Очына чыкканча барачаклар иде. Егерменче гасырның ахыры җитә башлады. Бу гасыр берлән безнең дә бик күп нәрсәмез бетте. Гәзитәләремез бетте, мөхәррирләремез бетте, бетмәсә дә, егерменче гасырның башларындагы кеби талант белән, дәрт берлән язганнары калмадылар.

Гәзитәләремез бетте. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р», илле СЃУ™РЅУ™ дәвам иткәннән СЃРѕТЈ, «Тәрҗеман» РіУ™Р·РёС‚У™СЃРµ беткән РёРґРµ. РњУ©С…У™СЂСЂРёСЂРЅРµТЈ вафатыннан СЃРѕТЈ вак-С‚У©СЏРє кешенең кулына төшкәнгә, аларда РіУ™Р·РёС‚У™ нәшер кылырлык, бердән, гайрәт юклыгыннан, икенчедән, СЏСЂРґУ™Рј юклыгыннан идарә ябылган РёРґРµ. Р“У™Р·РёС‚У™ туктаган РёРґРµ. Бу СЌС€ милләт әһелләренә Р±РёРє авыр тоелган РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё шулкадәр Р·СѓСЂ хезмәт иткән бер РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРЅРµТЈ, йоклаган бер милләтне уяткан бер затның ТЇР·Рµ берлән бергә гәзитәсенең ТЇР»ТЇРµ, РјУ™СЃР»У™РіРµ югалуы без болгарлар тарихында мөстәкыйльлекне югалтудан РєРёРј түгел РёРґРµ. ТєУ™Рј, чыннан РґР°, РјРѕРЅС‹ТЈ бетүе Р±РёРє Р·СѓСЂ С‚У™СЌСЃРёСЂ кылган РёРґРµ. Халык тагын йоклый башлаганнар РёРґРµ. Р’У™ уянуларыннан файда Т»РёС‡ булмады. Р“У™Р·РёС‚У™РЅРµТЈ иткән хезмәте, РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРЅРµТЈ бөтен галәмне мактап бетерә алмаслык гайрәте бетте РґУ™ китте. Казан РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂРµ матәм тоттылар. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂР»У™СЂРґУ™ яшьләремездә матәм булды. Р›У™РєРёРЅ РєУ©РЅ үтте, ай үтте, ел үтте, тагын тормыш ТЇР· хәленчә бара башлады. «Тәрҗеман» хакында РІУ™ аның РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ Р?смәгыйль Р±У™Рє хакында китаплар, рәсемнәр, тәрҗемәи хәлләр болгарлар арасында кулдан кулга гына Р№У©СЂСЃУ™ РґУ™, бара-тора СѓР» РґР° СЃТЇРЅУ™ башлады. Шуннан РєТЇРї үтмәде, СѓРЅ-СѓРЅР±РёС€ елдан, Казандагы «Кабан» гәзите, аның артыннан У?стерхандагы «Хәзәр» гәзите РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ бетүе берлән Т»У™Рј РґУ™ алучылары азлыгы берлән ябылганнар РёРґРµ. Бу РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ тагын Р±РёРє тавышлы булды. Яшьләр акча җыярга тотындылар. Җыйдылар. Яңгыздан «Кабан» РЅС‹ нәшер РёС‚У™ башладылар, тагын озак үтмәде – ардылар. Акчалары бетте. Р“У™Р·РёС‚У™ ябылды; берәм-берәм журнал, рисаләи дукуталар бетә башлады; РёТЈ СЃРѕТЈРіР° В«Р?генче» РіУ™Р·РёС‚У™СЃРµ калган РёРґРµ. РЈР» РґР° дәвам РёС‚У™ алмады. Егерменче гасырның ахырында бер РіУ™Р·РёС‚У™ РґУ™ калмады РґРёСЏСЂРіУ™ ярый РёРґРµ. «Болгар» исемендә руслар тарафыннан нәшер ителә торган тарихи журнал берлән «Сату» исемендәге РіУ™Р·РёС‚У™РіУ™ башка берсе РґУ™ калмаган РёРґРµ. Бу РіУ™Р·РёС‚У™ РґУ™ ахырга таба игъланнар берлән генә киченә башлаган РёРґРµ. Егерме беренче гасыр керде. Руслар, РђСѓСЂРѕРїР° халыклары Р±РёРє Р·СѓСЂ Р±У™Р№СЂУ™Рј иттеләр. Р“У™Р·РёС‚У™Р»У™СЂ, журналларда, махсус китапларда егерменче гасырның хисабы чыкты.

Башка халыкларда Т»У™СЂ Р№РёСЂРґУ™ алга бару күренә РёРґРµ, Т»У™РјРјУ™ халык шуның өчен Р±У™Р№СЂУ™Рј ясыйлар РёРґРµ. У?РјРјР° без нишли идек? РќРё өчен Р±У™Р№СЂУ™Рј ясый идек? Белмим, әллә башымыз тыныч калды РёРЅРґРµ, йоклаган СЏРє берлән тик йоклаек диптер. РќРё булса РґР° безнең эшләремез һаман артка бара РёРґРµ. Бу гасырның башында бездә бер РґУ™ СЏТЈР° СЌС€ булмады. Халык һаман тарала бара РёРґРµ. Сала халыклары заводлар, фабрикаларга РєТЇС‡У™ баралар, С€У™Т»У™СЂ халкы РґР° вак-С‚У©СЏРє талчук кәсебе берлән кара эшкә генә кала баралар РёРґРµ.

Менә тагы бер бәхетсезлек. Казанда бер мөселман хәрчәүнәсеннән бер авыру чыкты. Бу, шундагы бер шәкерт берлән ияреп, мәдрәсәгә күчте һәм дә нумирдагы кешеләр аркылы авылларга һәм шунда заводларда эшли торган кешеләр артыннан завод-фабрика мөселманнарына таралды.

Бу әллә РЅРёРЅРґРё бер чир РёРґРµ. Йогышлы РёРґРµ, Р±РёРє тиз үтерә РёРґРµ. Тагы РіР°Т—У™Рї шулсы, Р±Сѓ мөселманнар арасыннан чыккан РёРґРµ Т»У™Рј шулар арасында гына падишаһлык СЃУ©СЂУ™ РёРґРµ. Бер Казанда гына Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ Р№У©Р·У™СЂ мөселман ТЇР»У™ РёРґРµ. Болай гына калмады, Оренбург, У?стерхан, Уфа мөселманнары арасына РґР° күчте. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ РґУ™ шул булды, Т»У™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ, төрле-төрле куркынычлы СЃТЇР·Р»У™СЂ китерделәр.

РҐУ©РєТЇРјУ™С‚ Р±СѓРЅС‹ бетерергә Р±РёРє тырыша башлады. У?ллә никадәр докторлар чыгарылды. Больницалар ачылды. Р›У™РєРёРЅ авыруга һаман чара СЋРє РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё авыруның РЅРё икәнлеге һаман ачыкланмаган РёРґРµ. Аңарга каршы чарасы РґР° табылганы СЋРє РёРґРµ. У?ллә никадәр Р№РёСЂРґУ™, әллә никадәр медицина җәмгыятьләре булсалар РґР°, әллә никадәр профессорлар шул РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ берлән мәшгуль булсалар РґР°, Т»РёС‡ файда чыкканы СЋРє РёРґРµ. Мөселманнарның ТЇР»ТЇРµ һаман кимеми РёРґРµ.

Ниһаять, бер болгар докторы бу көнгәчә медицинада мәгълүм булмаган бер йогышлы авыру икәнлеген исбат кылды. Һәм дә безнең мәгыйшәтемез аның микробларына бик файдалы булганга, мөселманнар арасында гына шулкадәр таралуын белдерде. Һәм озак үтмәде, әллә нинди иске восточный дарулар кебек бер дару табылды, авыруны азайта башлады. Һәммә йирдә моның дәвасы кулланыла башлады. Ләкин бу бик озак үткәч булганга, болгарлардагы үлемнең исәбе-хисабы юк иде. Авыру яз көне башланып, җәй буе падишаһлык сөргәнгә, болгар халкының яртысын үтереп бетергән иде. Моның калган яртысының утыз проценты, атасыз-анасыз, карендәшләр-кабиләсез калган ятим балалар, яртысы эшкә ярамый торган карт-коры иде. Болгар халкы шулкадәр беткән иде – һич әйтеп бетерерлек түгел иде. Моннан өч ай элек гөрләп торган авыллар, заводларның баракларын тутырган болгарлар, шәһәрләрнең дворник, извозчик, швейцар вазифаларыны башкарган мөселманнар беткән иде. Базарлар, ярминкәләрдә вак-төяк, саяк-сандырак, иске-москы берлән сату иткән халыклар берлән җир упкан кебек булганнар да беткәннәр иде. Авылларда ябылган өйләр, атасыз-анасыз калган балалар, угылсыз гарип карчыклар, ирсез калган хатыннар, хатынсыз калган ирләрнең исәбе-хисабы юк иде. Болгар халкы арасында һичбер авыру кермәгән йорт юк иде. Һичбер кайгы кермәгән өй дә юк иде.

Казанда, Оренбургта, Уфада, У?стерханда, Семипулатта, РћСЂСЃРєРёРґР°, Троискиларда Т»У™Рј башка болгар булган С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™, авылда урамнар Р±СѓС€ калган. Мәсҗедләр мәхәлләсез калганнар, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ мөдәрриссез, шәкертсез калган РёРґРµ. Казан, Оренбург РІУ™ башка Р±У™РіСЉР·Рµ С€У™Т»У™СЂР»У™СЂРґУ™, халкы булмаганга, Р±У™РіСЉР·Рµ мәсҗедләрдә намазлар укылмый башлаган РёРґРµ.

Шуның өчен ул мәсҗедләрнең бара-тора бер харап булуында һич шөбһә юк иде. Бу авыру, бу бәла халыкның котын алганга, бик күбесенең тормыштан бөтенләй гайрәтен кайтарган иде. Бик күбесенең иң якын кешеләрен – хатыннарын, ирләрен, балаларын, ата-аналарын, дустларын алып киткәнгә, алар берлән бергә гаилә бәхете, тормыш кызыклары да беткән дә киткән иде.

Шуның өчен һәрбер болгар авыр табигатьле, һәрнәрсәгә өметсез карый торган, дөньядан бөтенләй өмет өзгән иде. Һәрберсе «үлмәгәнгә торамыз инде» дигән кебек кенә яши башлаганнар иде. Шуның өстенә һәммә йирдә купкан мирас мәсьәләсе калган бер уч болгар халкын да кырыкка ярып бетергән иде. Туганнар – туганнары берлән, аталар – балалары берлән, хатыннар ирләре берлән мирас өчен тартышалар иде.

Боларның мираслары РґР° никадәр кечкенә булса, низагсы шулкадәр Р·СѓСЂ РёРґРµ. Бер самавыр мәсьәләсенең тавышы РєТЇРєРєУ™ чыга, бер тун тавышы РґР° судтан СЃСѓРґРєР° күчеп, әллә никадәр халыкның башын әйләндерә РёРґРµ. Бер РєУ™Т—У™ дәгъвасы РґР° никадәр кешеләрнең авызларын-борыннарын кан ясый РёРґРµ. Тавышның-кычкырышның РёСЃУ™Р±Рµ-хисабы СЋРє РёРґРµ. Судларга бирелгән гаризаларның, хөкемнәрнең РёРіРµ-чиге СЋРє РёРґРµ. ТєУ™СЂ кешенең судта эше бар РёРґРµ. ТєУ™СЂ кешенең берсендә аласы бар РёРґРµ, Т»У™СЂ кешенең икенчесенә Р±РёСЂУ™СЃРµ бар РёРґРµ. РҐУ©РєТЇРјУ™С‚ Р±Сѓ эшләрне карарга махсус хаким, махсус судлар ачса РґР°, эшнең чамасы РґР° СЋРє РёРґРµ, рәте РґУ™ СЋРє РёРґРµ. У?хлак бозылганга, ялган шаһитның РёСЃУ™Р±Рµ-хисабы СЋРє РёРґРµ. Р?РєРµ СЏРє та дәгъваларын ялган шаһитлар берлән, антлар берлән исбат кылалар РёРґРµ. ТєУ™СЂ кеше үзенең каршы СЏРєРЅС‹ТЈ шаһитларының ялган шаһитлыкларын икенче шаһитлык берлән исбат кыла РёРґРµ. Тегесе Р±Сѓ шаһитларның акчага сатылуларын акча алган вакытта булган кешеләр берлән Р±У™СЏРЅ кылалар РёРґРµ. ТєРёС‡ очына чыгу РјУ©РјРєРёРЅ түгел РёРґРµ. РҐУ©РєТЇРјУ™С‚ чиновниклары, хакимнәр никадәр рәтләргә теләсәләр РґУ™, Т»РёС‡ файда РёС‚У™ алмаганнар РёРґРµ. УЁС‡ елдан СЃРѕТЈ РґР° шул мирас низаглары РґУ™РіСЉРІР° көенчә калган РёРґРµ. Ахырдан С…У©РєТЇРјУ™С‚ Духовное собраниегә Р±Сѓ эшләрне карарга кушты. РЈР», бер РґУ™ вакыт үткәрмәенчә бер циркуляр таратып, Духовное собраниенең мирас низагларын карарга хокуклы икәнлеген белгертте. ТєУ™Рј Р±РёРє тиз эшләрне карарга башлап, мирас дәгъвачыларның кайсысына бер атна, бәгъзесенә РёРєРµ-У©С‡ атна, алты атнага кадәр У©СЃС‚У™РјУ™ ураза берлән Т—У™Р·Р° Р±РёСЂРґРµ. Үлемнән калган муллаларга, ахуннарга собраниенең әмерен тотарга Р±РёРє каты боерды.

Низаглар тагы күбәйде, «ураза тотты, ураза тотмады, мулла аны тоттырмады, фәләнне тоттырды» низаглары кушылды, собрание, һич курыкмаенча, муллалар, ахуннарны руза берлән җәза кыла башлады. Бу эшеннән соң мирас мәсьәләләре тагы әһәмият берлән тикшерелә башласа да, ул вакытта собраниенең идарәсендә булган сиксән мең атна руза таралып беткәнгә, нишләргә белмәенчә, ул да аптырап калган иде. Бу мәсьәләләр шулай йөреп, бертөрле дә хәл кылынмаган иде.

Бусы шулай булса да, халыкта тагы зур мәсьәлә бар иде. Шулкадәр атасыз-анасыз, тәрбиячесез калган балаларны ашатырга, киендерергә кирәк иде. Бу мәсьәлә бик авыр булып, һәр кешенең авызына кергән иде. Ләкин ничек ярдәм кылырга, ничек аларны тәрбия кылырга мәсьәләләре һич хәл кылынганы юк һәм хәл кылыначак та түгел иде. Чөнки боларны тәрбия кылырга әллә никадәр байлык, әллә никадәр гайрәт, әллә никадәр урын кирәк иде. Бездә берсе дә юк иде. Хөкүмәт тарафыннан вә шәхси төзелгән җәмгыятьләр карасалар да, болгарлар аларга бирәсе килми иде. Шуның өчен яза белгәне – язу берлән, сөйли белгәне – сүз берлән, эшли белгәне эш берлән шул мәсьәләгә хезмәт итә башладылар. Яңадан хәмият (төрлечә саклану) уйнады. Яңадан гәзитәләр, журналлар, яңадан әдәбият нәшер кылына башланды. Фәкыйрьләр файдасына театрлар, музыка ахшамнары бирелә башлады. Җәмгыятьләр төзелде. Һәммә йирдә шул мәсьәлә, һәммә йирдә ярдәм тавышлары иде. Озак үтмәде, Оренбург, Казан кебек шәһәрләрдә фәкыйрьләр өчен гаҗизханә, ятимханәләр ачылды. Һәммә йирдән керергә теләүчеләр гаризалар, үтенечләр берлән ялвара башлады. Озак үтмәде, зур җәмгыятьләр ясап ачтылар. Речьләр сөйләделәр, ашадылар-эчтеләр, берсен берсе макташтылар. Ахырдан бу елга дүрт бала алырга хөкем иттеләр!!! Шул мәҗлестүк рәис, җәмгыятьнең дворнигының угылы берлән секретарьның ерак кына бер карендәш баласына башка, икесен сайлап алдылар. Меңнәр, йөз меңнәр мохтаҗларга урын кирәклеге беленде. Кычкырышылды, бакырышылды, сүгешелде, макташылды, ахырдан дүрт бала алынды.

Йа Рабби, бу ни эш? Ник без болай? Моңарга сәбәп нәрсә? Белмим, белмим! Шуның өчен ирекле-ирексез меңнәрчә балалар русларга кушылып китәргә вә меңнәрчә ир балалар саилче, жулик булырга, меңнәрчә болгар кызлары кара сачләре, майлы күзләре, горур кыяфәтләре берлән тамакларын туйдырыр өчен, абруйларын, намусларын, гыйффәтләрен сатарга мәҗбүр булдылар. Һәммә йирдә шундый кешеләр булды.

Р“У™Р·РёС‚У™Р»У™СЂРґУ™ фикер алышулар башланды, шуларны коткарырга әллә никадәр җәмгыятьләр ачылды. Р›У™РєРёРЅ РЅРё чыкты? Р?РєРµ-У©С‡, ахыр чиктә СѓРЅРіР° кадәр кешеләрне С‚У™СЂР±РёСЏРґУ™РЅ СЏРёСЃУ™ коткарудан узмый РёРґРµ. Бу сан, Р±Сѓ СЏСЂРґУ™Рј, мохтаҗлар санына караганда, диңгездәге тамчы кебек булганга, Т»РёС‡ С‚У™СЌСЃРёСЂРµ СЋРє РёРґРµ. Ахырдан моңардан РґР° арыдылар.

Гәзитәләр башка мәсьәләгә борылдылар. Тегеләй халык авызында да ул сүз бетә башлады. Халык ул эшкә шулкадәр ияләште – ул гаепкә дә саналмый башлады. Андый кызлар, андый егетләр һәрвакыт андый түгелләре берлән катышканга, боларның ачкан җәмгыятьләре булмаса да, бик күп кешене үз юлларына кертәләр иде. Шуның өчен фахеш гадәт хөкемен алган, йогышлы чирләр дә калган ярты халкымызны каплаган иде.

Егерме беренче гасырның егерме бишенче елларыннан халкымызда тагы артык бер С…У™РјРёСЏС‚ (саклану чарасы), артык бер гайрәт мәйданга чыккан РёРґРµ. У?ллә никадәр РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ ясалган, халык арасында халык аңларлык РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ китаплар, РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂ нәшер кылына башлаган РёРґРµ, хәтта РјРѕРЅС‹ТЈ берлән генә калмаенча, унтугызынчы гасыр, егерменче гасырның олугларына Т»У™Р№РєУ™Р» РєСѓСЋ РґР° тикшерелә башлаган РёРґРµ. Бу тавыш тагы Р±РёРє Р·СѓСЂ итеп иганәләр җыюга кадәр йиткән РёРґРµ.

ТєУ™Р№РєУ™Р»[РЅРµТЈ] берсе – «Тәрҗеман» РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ Р?смәгыйль Р±У™РєРєУ™, икенчесе – болгар әдәбиятына Р±РёРє Р·СѓСЂ хезмәт иткән бер затка, өченчесе болгар музыкасын яңарткан болгарга РёРґРµ. Болардан СЃРѕТЈ тарихчыларга, С„У™РЅРіУ™ хезмәт итүчеләргә, нәфис сәнгатькә хезмәт итүчеләргә РєСѓСЋ РґР° уйланган РёРґРµ. Р?смәгыйль Р±У™РєРєУ™ [һәйкәлне] Кырымда РєСѓСЏСЂРіР° РєРёСЂУ™Рє булса РґР°, СѓР» вакытта Кырымда калынучылар РґР° кайберләре төреккә күчеп, кайберләре теге авыру берлән үлеп беткәнгә, Казанда ачылу уйланган РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Казан мәйдан[нарын]РґР° һәйкәлләргә урыннар РґР° хәзерләнгән РёРґРµ. Р?смәгыйль Р±У™Рє бер Р±РёРє караңгы халык берлән тулган У©Р№РіУ™ Р±РёРє якты электрик лампасы яккан итеп куелачак РёРґРµ. У?РґРёРї кулына тоткан бер китапта тезмәләгән каләм берлән РґУ©Рј сукыр кешеләрнең күзләрен ачкан итеп куелачак иде…

Бүтәннәренә дә, хезмәтләренә күрә, эшләрен белдерерлек төс-кыяфәт уйланган иде.

Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ калган халык та РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ РєРёРјРё барганга, РєУ©РЅРЅУ™РЅ-РєУ©РЅ ярлылана барганга, бунларның Р±Сѓ гайрәтләре, Р±Сѓ чаралары РґР° вакытлы килгән бер Р±РёР·РіУ™Рє авыруы гына булганга, аның бетүенә РґУ™ вакыт Р№РёС‚У™ башлаганга, РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂ РґУ™ Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ СЃРёСЂУ™РєР»У™С‚У™ башлаганнар, халыкларда СѓР» кадәр СЃУ©Р№Р»У™РјРё башлаганнар РёРґРµ. Бара-тора акыртын гына бетә-бетә, бөтенләй беткән РёРґРµ. Баягы гайрәтләр, баягы хәмиятләр, илленче елга кадәр «милләт, милләт» РґРёРї әйткәләп торсалар РґР°, шул елларда РґУ©Рј СЃТЇРЅРіУ™РЅРЅУ™СЂ РёРґРµ. Яңадан РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ ябылган РёРґРµ, яңадан РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ беткән РёРґРµ, яңадан РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂ, журналлар туктаган РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ бер тынлык, Т»У™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ бер моңлык СЃУ©СЂУ™ башлаган РёРґРµ. Хәтта шул елларда чыккан болгар РєУ©Р№Р»У™СЂРµ СЃРѕТЈ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ РјРѕТЈ, кайгылы, әллә РЅРёРЅРґРё өметне бетерә торган РёРґРµ. Р?СЂС‚У™РіУ™ үләсен сизенгән хаста кебек, СЏРє-ягына РјРѕТЈ-РјРѕТЈ карый башлаган РёРґРµ. У?РґРёРїР»У™СЂ, РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂ күбесе үлеп, үлмәгәннәре рухан бетеп, милләтемез җансыз дәрәҗәсенә йиткән РёРґРµ.

Фәкать шул елларда гына чыккан Җәгъфәр исемле тарихчы һич арымый иде. Тарихи хикәяләр, тарих китаплары язып мәйданга китерә иде. Ләкин бу да боларның әүвәлге рәхәт гомерләрен исенә төшереп, бу көнге зәгыйфь, авыру, кызганыч, аяныч хәлләрен чагыштырып кайгыртудан башкага, үзенең хәленең өметсезлеген белдерүдән башкага ярамый иде. Җәгъфәр никадәр әдәбиятка хезмәт итсә дә, никадәр үлеп бара торган яшәешне уятырга тырышса да, иске әдипләрнең рәсемнәрен таратып, тәрҗемәи хәлләрен язып, халыкта милләт фикерен бетермәскә тырышса да, мәктәпләр, мәдрәсәләр беткәнгә, балаларның тууы соң дәрәҗәдә булганга һәм тәрбияләренә һич әһәмият бирерлек гайрәт калмаганга, халыкның кимүенең һич исәбе юк иде. Яшерен чирләр шул дәрәҗә таралган иде, нинди пакь кешегә дә аңардан котылу бик авыр иде.

Чөнки варисы булуы да бик күп булдыгы кебек, дустларыннан – иптәшләренә, иптәшләреннән иптәшләренә иярүеннән һич сакланырга имкяны юк иде. Хөкүмәт боларны бетермәк өчен җәмгыятьләр ачып, больницалар ачса да, һаман файда юк иде. Чөнки туган бер бала авыру туа иде. Авыру тумаса, атасыннан иярә иде, агасыннан, тутасыннан иярә иде. Шуның өчен хөкүмәтнең, хосусый кешеләрнең гаҗизханәләре бу авырудан әгъзалары чери торган картлар, карчыклар, яшьләр, балалар берлән тулган иде. Авыл халкы бик аз калганга, аларда шул авыру бик таралганга, алар да акыртын гына шәм кебек тик торганда эреп бетәләр иде. Фахешханә болгар кызларыннан, төрмәләр болгар егетләреннән бушана бара иде.

Ниһаять, егерме беренче гасырның ахырына йитә башлады. Җәгъфәр һаман язса да, һаман элгәреге әхлакымызны, гадәтләремезне югалтмаска тырышса да, халыкның гадәте генә түгел, үзләре дә бетә иде. Егерме беренче гасырның 97 нче елында булган гомуми халык санын алуда Җәгъфәр Русиядә 3800 болгар барлыгын белде. Болар аңарга шулкадәр авыр булды – һич әйтеп бетерерлек түгел. Моннан ике йөз ел элек, унтугызынчы гасырда үзләрен язды[р]мас өчен сугышкан, халык санын алуда 15 миллион болгар халкы ике йөз елда 3800 гә калган иде. Бу цифрлар арасының күплеге Җәгъфәрне болгар халкының тәмам бетүенә ышандырган иде. Шуның өчен 15 миллион вакытта үзен үзе саклый алмаган, үз кирәген эшли алмаган, фараз берлән гомерен үткәргән бер халык 3800 аксак, чулак, сукыр, күзсез, гарип берлән алга китүнең имкяны юк иде. Моннан соң Җәгъфәр дә рәтләнеп язмый да башлады. Чөнки язуның файдасы юклыгын белгәнгә, тәмам гайрәте кайткан иде. Алай булса да, ичмасам, юкка чыксалар да, тарихтан исемнәре югалмасын дип, болгарларның фәнгә, әдәбиятка, музыкага иткән хезмәтләрен җыя башлады. Һәм болгарларның ачык тарихына бик күп әсәрләрен җыеп, тормышлары тугрысында, гадәтләре хакында бик күп нәрсәләр язды. Җәгъфәрнең әсәрләре һәр кеше өчен бик кыйммәт булганга, руслар өчен дә үзләренең ничә гасырлар бергә торган ватандашларының, хәтта кайбер җәһәтләреннән үзләренең мөгаллимнәренең ничек көн итүләрен белү, тарихлары, музыкалары берлән дус булу, әлбәттә, кирәк булачак иде. Шуның өчен Җәгъфәрнең һәр әсәре русчага тәрҗемә кылынып, меңнәрчә нөсхәләр тарала, рус галәменең һәр сыйныфы тарафыннан укыла, сөйләнелә, хәтта болгарларны кызганалар иде. Болгар әдипләренең әсәрләре, тәрҗемәи хәлләре, болгар белик (кәлим), хәким (фәйләсуф)ларының фикерләре русчага тәрҗемә кылына иде. Болгар музыкасы русларның иң зур шәһәрләреннән иң вак шәһәрчекләренә кадәр таралган иде. Русларның иң бөек сыйныфы да, иң түбән сыйныфы да болгар музыкасы берлән тәэсирләнәләр иде. Болгар әдәбиятында әллә нинди русларның үзләрендә күрелмәгән бер җитдилек, йөрәктән чыкканлык, нинди таш йөрәкләргә дә тәэсир кылырлык бер арт[ык]лык табалар иде. Болгар музыкасында кайгылыктан башка бер рухани халәт, инсанның бөтен фикерен, уен [җәлеп] итә торган бер үзлек табалар иде. Шул кадәрле гали музыканың моңанча үзләренең аталары, бабалары тарафыннан илтифатка алынмадыгы сөйләнелә иде. Моңанча үзләренең ата-бабалары[ның] шундый ләззәттән мәхрүмлекләре өчен аларны кызганалар иде. Аларның бәгъзе кимчелекләрен дә хәтта шул музыка берлән тәэсирләнә алмаганнан дип уйлыйлар иде. Театр, музыкальный вечер игъланнарының башына «болгар музыкасы» дигән сүзне бөтен халыкны җәлеп кыла торган бер сихер кебек карыйлар иде. Музыка магазиннары, музыка журналлары, музыка мәктәпләре шул мәсьәлә берлән мәшгуль иде. Рус театрларында болгар драмалары иң беренче урында иде. Болгар әдәбияты, болгар әдипләре һәр рус тарафыннан мөкатдәс затлар санала иде. Хәтта никадәр кешеләр үзләренең нәселләре болгарлык булуын дәгъва берлән, болгарилыклары берлән горурланалар иде. Хаслы русларның түбән сыйныфында бер болгар бизгәге бар иде. Бу сүзләр, белмим, хакыйкать иде, белмим, «үлгән сыгыр сөтле була» ның хакыйкатьлеген исбат өчен тагын бер дәлил генә иде. Ни булса да, әдәбият һәм халык шуның берлә мәшгуль, һәммә кешегә болгар дигән сүз әллә нинди бер хисен уяндыра иде. Бер болгарга, кая күрсәләр дә, аның берлән танышалар иде. Аның берлән дустланышалар, аңардан үзләренең мәгыйшәтләрен сөйләндерәләр иде. Язу таныган һәр рус болгар язучыларының исемнәрен бер мөкатдәс итеп йөриләр, аларның тәрҗемәи хәлләрендәге вакыйгалары салоннарда сөйләнә, аларның көлкеләре һәммә кешене көлдерә иде. Чын, саф руслар шул дәрәҗәгә килгәннәр иде, әгәр шул вакытта яңа болгар милләте уяначак булса, үзләренең ярты тормышларын бирәләр иде.

Шул ук вакытта русларда икенче бер мәсьәлә дә бар иде. Ул да егерме икенче гасырны көтү иде. Рус халкы бу бәйрәмне бик шатлык берлән көтәләр иде. Һәм руслар бу гасырда бик күп эшләр эшләгәнгә, үзләренең эшләрен карау, чыннан да, бәйрәм булачак иде. Чөнки мәшәкать, хезмәт, гайрәт сарыф кылган бер эше эш булгач, карауның эшләүчегә биргән ләззәтене дөньядагы һичбер ләззәт берлән чагыштыру мөмкин түгелдер. Руслар моны беләләр иде. Бу көннең киләсен, бу сәгадәтнең тизрәк йитүен җаннары, тәннәре берлән көтәләр иде. Һәммә йирдә бәйрәмгә хәзерләнү, һәммә кешегә киләчәктәге шатлыктан ләззәтләнү йөзләренә чыккан иде. Рус гәзитәләрендә, журналларында русларның кешелеккә, үз милләтләренә хезмәт итүләре хакында озын мәкаләләр бизәкли иде.

Бу мәкаләләр болгарларның инкыйраз мәкаләсе берлән алды-артлы укылгач, русларның хезмәтләрен тагын ачык күрсәтә, русларда безнең беткән, юкка чыккан милләт булу ихтималымыз да бар иде бит, [әмма үлеп бетүче] без түгел бит, дип тагы шатланалар иде. Бу тавышлар зурая бара иде. Чөнки бу көн якыная бара иде. Ниһаять, бер елдан була, бер айдан була, бер атнадан була, дип сөйләнә башлады. Ахырда «иртәгә була» көне дә йитте. Һәммә кешедә хәзерләнү, һәммә кешедә бер шатлык, һәммә җәмгыятьтә шул көнгә хәзерләнү, һәммә гәзитәләрдә мәкаләләр хәзерләү, журналларда рәсемнәр хәзерләү иде. Җәмгыятьләр арасында Тарих җәмгыяте Петербургка үзенең әллә никадәр әгъзасын җыеп, Болгар хакында булган мәгълүмат нәшер кылыначак, болгарларның музее халык[ка] күрсәтеләчәк иде. Болгар әдәбияты, болгар музыкасы, халыкка болгар тормышы хакында мәгълүматлар биреләчәк иде. Һәм дә, болгарлардан бер кеше дә булсын өчен, актыккы болгар Җәгъфәрне чакырганнар иде. Җәгъфәр җәмгыятькә хәлне сөй[лә]мәгән иде. Бикә берлән килергә вәгъдә итте.

Руслар шул эшләрне эшләгән вакытта, безнең Т–У™РіСЉС„У™СЂ абзый РґР° һәрвакыт ТЇР· эшендә РёРґРµ. РЈР», болгар бетүенә тәмам ышанганга, аларның калдырган әсәрләрен җыярга тотынган РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен СѓР» Р?дел буйлап, Казаннан алып У?стерханга кадәр киткән РёРґРµ. У?стерханның хәрабә мәсҗедләрен тарих җәмгыятьләре ТЇР· идарәләренә алып, өстләренә кайвакыт салынганлыгын, кемнәр төзеткәнен, РЅРёС‡У™ гасырлар гыйбадәтханә булганлыгын, кайсы елда, халкы бетеп, ташландыгын – һәммәсен язганнар РёРґРµ.

РњУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ төрлесе төрле РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ әверелгән РёРґРµ. Кайберләре ятимханә, кайберләре фәкыйрьләр йорты, кайсыберләре ночлежный домнар булганнар РёРґРµ. У?стерханның РјУ™С€Т»ТЇСЂ зияратлары, зиярат өстендәге чардуганнары, ихатасы – Т»У™РјРјУ™СЃРµ тарих җәмгыяте тарафыннан карала РёРґРµ.

Боларга махсус каравылчылар куйганнар, Р·СѓСЂ зияратларга кем зияраты икәнлеген, кайвакыт тууын, кайвакыт үлүен, РЅРёРЅРґРё хезмәттә булуын, РЅРёРЅРґРё яхшылыклар кылуын язып куйганнар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ һәммәсен карады, һәммәсен РєТЇСЂРґРµ, Т»У™РјРјУ™СЃРµ берлән күңелдән сөйләште, һәммәсенең РєТЇР· яшьләренең агуын ТЇР· күзеннән яшьләр агыза-агыза тыңлады. Мәсҗедләр: «Ник болай иттеңез! Болай калырга булсак, безне салмау РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. У?Р№Рµ, сез безне кирәклегемез өчен салмаган идеңез, кайсыңыз – үзеңезнең «мулла» булмаса, тамак туйдыра алмаслык угылыңызга урын өчен РёРґРµ, кайсыңыз – сукыр, чулак, гарип, эшкә ярамаган, РєРёСЏТЇ чыкмаган кызыңызны остазбикә РёС‚У™СЂ өчен РёРґРµ. Безгә кереп гыйбадәт кылган булып йөрдеңез. Күңелегездән гыйбадәт РєРёСЂУ™Рє РґРёРї СЏРёСЃУ™ гыйбадәтне файдалы РґРёРї түгел РёРґРµ, фәкать шундагы У?хмәтҗан, Мөхәммәтҗан агайларга күренеп, берсенең кызын алырга, икенчесенең акчасын алыр өчен РёРґРµ. Безне шундый начарлык кыла торган урын ясасаңыз РґР° чыдадык. РќРёРє болай иттеңез?

У?ллә голямаларыңыз никадәр халык җыеп, вәгазь РґРёРї башларын чуалтып, малларын алырга корган тозакларына урын булмадыкмы? Һәммәсенә бер СЃТЇР· әйтмәдек. Ниһаять, РЅРё берлән кайтардыңыз! Ташладыңыз РґР° киттеңез!В» – РґРёРіУ™РЅ кебек була РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ үзенә атап әйтелгән кебек уйлап, шул биналарга җавап бирер өчен, болгар тарафыннан куелган адвокат кебек СЃТЇР· СЌР·Р»У™СЃУ™ РґУ™, бернәрсә таба алмаенча, тегеләренең сүзләренә раслап баш иеп кала РёРґРµ. РњУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ ташлары Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә үзләренең хәлләреннән зарланган кебек күренәләр РёРґРµ. Алар РіТЇСЏ аңарга: «Безне РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ РґРёРї исем бирдеңез! Безгә, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ РґРёРї, гөнаһсыз, гыйлемгә дәртле балалар тутырдыңыз! Безнең РёР»У™ каплап, шул балаларга сез РЅРёРЅРґРё золымнар кылмадыңыз! Укырга килгән баланы, РґУ©РЅСЊСЏРіР° торыр өчен туган баланы, укыткан булып, дөньясыннан, ахирәтеннән биздердеңез! Аларны эшкә ярамаслык иттереп, тамак туйдырыр өчен С‚ТЇР±У™РЅ, кабахәт, надан кешеләреңезгә РєРѕР» иттерү дәрәҗәсенә төшердеңез! Укыйм, белим, РґУ©РЅСЊСЏРґР° торыйм, башкалар торганны карыйм, бергә торамыз РґРёРї ыжгырып тора торган балаларны РґУ©РЅСЊСЏРіР°, ахирәткә дошман итүегез берлән генә калдырмадыңыз, алардан башка кешеләрне РґУ™ шулай Р·У™Т»У™СЂР»У™СЂРіУ™ агу иттегез. Диварларымыз буенда көнегез-төнеңезне кирәкле РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ СѓРєСѓ, У©Р№СЂУ™РЅТЇ урынына тәсәлсел[13 - Тәсәлсел – эзлеклелек.], «дәвер, иҗтимаг нәкыйзәен[14 - Р?җтимаг нәкыйзә – РёРєРµ каршылыкның бергә РєРёР»ТЇРµ.]В» тавышлары берлән үткәрдегез! Кая тәсәлсел?! Кая дәвер?! ТєУ™РјРјУ™СЃРµ бетте, Т»У™РјРјУ™СЃРµ бетте. Сезне РґУ™ бетерделәр! Безне РґУ™ бетерделәр! Безне РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ РґРёРї ачып, балалар җыеп, бездән әхлаксызлар РјУ™СЂРєУ™Р·Рµ ясадыңыз! Халык күзенә кызыл яулыкларга С‚У©СЂРіУ™РЅ Р·СѓСЂ катыргалы китабыңыз берлән күзләрен сихерләп, «дәрес әйтәмез» РґРёРї, милләтемезнең булачак кешеләрен харап иттеңез! Шундый Р·СѓСЂ начарлык иттеңез! Безнең РЅРёРЅРґРё дошманымыз РґР° безгә СѓР» кадәр зарар РёС‚У™ алмас РёРґРµ.

Без шул фаҗигаләрне күрдек, тукта, рәтләнмәсме, тукта, рәтләнмәсме, РґРёРї түздек. Сезнең шул начарлыкларыңызны исемемез берлән яптык. Сез һаман С‚У™ТЇР±У™РіУ™ килмәдеңез! РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен җәзасын күрдеңез. Беттеңез! Беттеңез! Р?чмасам, башымыз тыныч калды, актык гомеремездә РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ РґРёРї алдап торудан котылдык» РґРёРіУ™РЅ кебек булалар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә, чыннан РґР°, боларның Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРµ дөрест кебек беленә РёРґРµ. РЈР» хәтта: «Ник бездә Р±Сѓ РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ булды РёРєУ™РЅ? У?РіУ™СЂ булмаган булса РёРґРµ, милләтемез укыр йиремез СЋРє РґРёРї, кирәгенчә ясаган булырлар РёРґРµ. Ясый алмасалар, икенче халыкларның ясаган йирләрендә укырлар РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ бәхетсезлеккә каршы, Т»У™РјРјУ™СЃРµ – бәхетсезлек!В» – РґРёРї уйлый РёРґРµ.

Зияратлар, зияратлардагы олуг кешеләр моннан РёРєРµ Р№У©Р· ел элек болгарларның бөтен тарафыннан Р·РёСЏСЂУ™С‚ өчен[15 - Р—РёСЏСЂУ™С‚ өчен – күрешер өчен.] килгән каберләр Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә: «Нихәл? РЎРёРЅ генә нишләп Р№У©СЂРёСЃРµТЈ РёРЅРґРµ?В» – РґРёРіУ™РЅ кебек булган РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ[РЅРµТЈ]: «Тәкъсир, сезне зиярәткә килдем», – җавабына каршы, көлеп: «Кем кушты? Кем чакырды? Сез олуглау дисезме аны? РЈР» РјРёРЅРµ мыскыл РёС‚ТЇ генә! Сез, РјРёРЅРµ олуглыймыз РґРёРї, минем каберем янына тезләнеп утыруыңыздан РјРёТЈР° РЅРё файда? Сез РјРёРЅ әйткән СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ ишеткән, тыңлаган булсаңыз РёРґРµ, РјРёТЈР° гомеремә бер кешеңез килмәсә РґУ™, Т»РёС‡ кайгырмас идем. ТєУ™СЂ РєУ©РЅРЅРµ килеп, әллә РЅРёРЅРґРё кылган кабахәтлекләреңезне РјРёРЅРЅУ™РЅ гафу кылдырмакчы булдыңыз! Үзеңез кылырга уйлаган кабахәтлекләреңезгә минем каберем янында утырган У©С‡-РґТЇСЂС‚ гарипкә Р±РёСЂРіУ™РЅ сәдакаларыңыз берлән минем ризалыгымны, хәтта фатихамны сатып алмакчы булдыңыз! Сезгә РјРёРЅРЅУ™РЅ фатиха алырга РєРёСЂУ™Рє РґРёРї кем әйтте? РђР№-СЏР№! Бер төрлеләрегез сәләфләрчә[16 - Сәләфләрчә – борынгыларча.] буламыз РґРёРіУ™РЅ булып, аларның РёС€У™РєР»У™СЂРµ тычкан урынга сез РґУ™ тычтырмакчы булдыңыз! Безнең әйткән СЃТЇР·РЅРµТЈ, пәйгамбәремезнең әйткән сүзенең РјУ™РіСЉРЅУ™СЃРµ берлән йөрмәдеңез, СЃТЇР·Рµ берлән йөрдеңез! РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен сезнең тарихыңызда СЃТЇР·РґУ™РЅ Р±ТЇС‚У™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ булмады, барыңыз РґР° РґРёРЅ кайгырттыңыз! Барыңыз РґР° милләт кайгырттыңыз! Милләткә нишләдегез?! Бусы болай РєРёСЂУ™Рє, тегесе тегеләй РєРёСЂУ™Рє РґРёРї сөйләдеңез РґУ™, тамакларыңызны туйдыргач, корсакларыңызны тутыргач – таралдыңызмы?! У?Р№ оятсызлар! Оятсызлар!В» – РґРёРіУ™РЅ кебек була РёРґРµ. ТєУ™Рј Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ ТЇР·Рµ РґУ™ Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ дөрестлеген белеп, колагыннан аягына кадәр кызарып, бер СЃТЇР· У™Р№С‚У™ алмаенча кала РёРґРµ.

У?стерхан янындагы мөселман авылларның хәрабәләре, җимерелгән мәсҗедләре, зияратларындагы ташлары, тарих җәмгыятенең музәханәсендә китаплары, киемнәре, Р·РёРЅРЅУ™С‚ әйберләре, табак-савытлары Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәнденең шулкадәр башын тутырган РёРґРµ, СѓР» һичнәрсә хакында уйлый алмый РёРґРµ. РЈР» көнен РґУ™, төнен РґУ™ төшендә шулар берлән мәшгуль РёРґРµ.

Бәхетсезлеккә каршы, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ урамда болгар РєУ©Рµ уйнап Р№У©СЂРё торган органчы РєТЇСЂРґРµ Т»У™Рј анардан болгар көйләрен уйнатты. Р›У™РєРёРЅ Т»РёС‡ сабыр РёС‚У™ алмый үксеп-үксеп егларга тотынды. РЈР», кулыннан уенчыгын алган бала кебек, тәти казакиен котлатырга барганда егылып, тәти казакиен сазга былчыраткан бала кебек еглый РёРґРµ. Бу музыка Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә тагы болгарның бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ дер селкетеп, бөтен РјУ™РґУ™РЅРё галәмдә сату итеп йөрүләрен, хәзер үзенең музыкасын уйнарга РґР° кешесе калмауларын, бер-РёРєРµ елдан, белмим, бер-РёРєРµ РєУ©РЅРЅУ™РЅ музыкасын тыңларга РґР°, тыңлагач, егларга РґР° кеше калмаячагын уйлап-уйлап еглый РёРґРµ. Бу яшьләр унтугызынчы-егерменче гасыр яшьләренең яшенең калдыклары, Р±Сѓ яшьләр унтугызынчы-егерменче гасыр картларының фанатизмының нәтиҗәләре, унтугызынчы-егерменче гасырның голямасының утырткан агачларының йимеше РёРґРµ – Р·У™РєСЉРєСѓРј (агулы Т—У™Т»У™РЅРЅУ™Рј агачы) йимеше РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ болгарларның Т»У™СЂ У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ берлән күрешеп, мәсҗедләрен кочаклап, китапларын үбеп-үбеп күрешеп, У?стерхандагы РјУ™С€Т»ТЇСЂ шагыйрьнең каберенә Р№У©Р· сөртеп, Казанга таба юнәлде.

У?стерханнан РєРёС‚ТЇРµ никадәр кәефсез булса РґР°, парахутта аннан РґР° кәефсез булды. Парахутның РєУ©РїС‡У™РіРµ өстендә «Громъ» РґРёРіУ™РЅ парахутның исеменең РёРєРµ ягында РґР° саргайганрак, аз гына таныла торган мөселман хәрефе берлән язылган СЃТЇР·Р»У™СЂ күренә РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ никадәр РЅРё язылганын белергә теләсә РґУ™, парахут барганда аз гына укып аңларлык түгел РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен әүвәлге пристаньда СѓРє Р±РёРє тиз чыгып, шуны укырга тотынды. РђР» ягында «Габд» СЃТЇР·Рµ, ахыр ягында «сыйри» сүзләрен укыды. Бу СЃТЇР·Р»У™СЂ Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә яшен суккан кебек С‚У™СЌСЃРёСЂ кылдылар. Бу парахутның бервакытны болгарларның беренче РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ «Габделкаюм У™Р»-Насыйри» исеме берлән исемләнгәнен РІУ™ мөселманнар тарафыннан төзелгән «Йил» исемендәге ширкәтнең бер парахуты икәнлеген белде. РњРѕРЅС‹ТЈ саргаеп, буяулары коелып, көчкә генә укылуы РіТЇСЏ шуның ачуын китерер өчен ясаган кебек күренә РёРґРµ.

Җәгъфәр әфәнде нишләргә белмәенчә, тагы бик озын-озын уйларга чумып, бик авыр сагышларга төшеп, кая барганын белмәенчә кайта иде. Үз исәбе берлән сарайга керергә кирәк булса да, бу кайгылар берлән дә шулкадәр кәефсез уйлар уйлап йә бөтенләй гакылдан сабармын дип кермәскә уйлаган иде. Гакылдан сабуына да ис китмәс иде дә, рус тарихларында «актыккы болгар гакылдин сабып үлде» сүзен калдырасы килмәүдән иде. Шул кайту берлән Җәгъфәр Шәһре Болгарга да кермәде, туп-туры Казанга кайтты.

Казанга менгәндә, юлы Печән базарыннан үтәргә туры килде. Элгәреге үткән бер кешегә артыннан адресы берлән «иман» яисә «көфер» йибәреп тора торган, киеменнән алып хәрәкәтенә кадәр булган эшләрен иләкләрендин сөзеп чыгарып тора торган болгарлар урынына ярым-ярты русча сөйләгән еврейлар берлән руслар тавышы гына ишетелә иде. Казан тарихында укып, һәр кибеттә нинди кеше сату иткәнне, нинди товар берлән кәсеп иткәнне белгәнгә, һәр кибетне күргән саен шул кибетнең хуҗалары моның күз алдында һавасызлыктан кычкырып-бакырып үлгән кебек булалар иде. Шуның өчен болар яныннан үтү, бу хәлләрне сизү Җәгъфәргә бик авыр иде.

РђРЅС‹ТЈ берлән генә бетмәде, Печән базары мәсҗеде тугрысына йитте. РќРё РєТЇР·Рµ берлән күрсен, мәсҗеднең алдына алтын хәреф берлән «Болгарский музей» РґРёРї язган бер вывеска РєТЇС‚У™СЂУ™Р»У™СЂ РёРґРµ. Моңарга әллә никадәр кеше җыелган РёРґРµ. Р?шек төбенә әллә никадәр сачәкләр ыргытылган РёРґРµ. РљРёС‡ яндырыр өчен әллә никадәр электрик лампалары хәзерләнгән РёРґРµ. Бу РєУ©РЅ икенче октябрь булганга, русларның Казанга керүләре Р±У™Р№СЂУ™Рј РєУ©РЅРµ мөнәсәбәте РёР»У™ болгарларның мәсҗедләренең музейга У™Р№Р»У™РЅТЇ Р±У™Р№СЂУ™РјРµ шул РєУ©РЅРіУ™ тугры китерелгән РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен хәзер Р±У™Р№СЂУ™РјРіУ™ әллә никадәр кеше җыелган РёРєУ™РЅ РґУ™, бер тарих мөгаллиме болгарлар хакында бераз тарихча мәгълүмат Р±РёСЂРіУ™С‡, СЂУ™СЃРјУ™РЅ ачылачак РёРєУ™РЅ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, РјРѕРЅС‹ белгәч, тизрәк моннан ТЇС‚У™С‡У™Рє булды. Р›У™РєРёРЅ халыкның тыгызлыгы сәбәпле ТЇС‚ТЇ авыр булганга, халык авызыннан «бывшая мечета» РґРёРіУ™РЅ укларның Т–У™РіСЉС„У™СЂРЅРµТЈ йөрәгенә кадәр керүләренә СЃУ™Р±У™Рї була РёРґРµ. РњРµТЈ бәла берлән Т–У™РіСЉС„У™СЂ Р±Сѓ күренештән котылды. Кабан буйлап китте. Кабан күле буенда Апанаевлар мәдрәсәсенә «Приют» РґРёРї язылган СЏР·СѓРЅС‹ РєТЇСЂРґРµ, тагы бер уфлады РґР° хәзерге Екатеринский урамга чыга башлады, чатка йиткән РёРґРµ, кыңгырау тавышы ишетелә башлады, кая РёРєУ™РЅ РґРёРї караса, Апанаевлар мәсҗеде час булган РёРєУ™РЅ РґУ™, хәзер пожар чыккан вакытка тугры килгәнгә, шуның манарасында колоколны кагалар РёРєУ™РЅ! Т–У™РіСЉС„У™СЂ РЅРё эшлисен белмәде, «уф!В» РґРёРї сулады РґР° күзен йомып тизрәк китте.

Юлы Борнаевлар мәсҗеденә тугры килде. РќРё РєТЇР·Рµ берлән күрсен, манарасын павильон ясаганнар, ак алъяпмалы официантлар, башларын сачәк берлән тутырган барышнялар торалар. Т–У™РіСЉС„У™СЂ нишлисен белмәде. РљТЇР· Р№РѕРјРґС‹, РєТЇР· алдында мәсҗед эчендә мулла хотбә укый, имеш, өсте павильон, имеш, кебек була башлады. Тагы У?җемнәр мәсҗеде янына китсә, анда РґР° шундый бер кәефсезлек булыр РґРёРї, атын Мещанский урамнан Печән базарына борырга кушты.

Тагы бәла! Тагы кайгы! Зәңгәр мәсҗед бөтенләй юк! Кая ул?! Ахырда бервакытны манарасы ишелүен гәзитәдә укуы исенә төште. Зур хәреф берлән «Больница» дип язып куйган язу күрде һәм шуның элгәреге мәсҗед икәнлеген белде. Мәдрәсәсенең башында «Акушерский курсъ» дип язылып куелган иде. Моннан да котылды, әлхәмдүлиллаһ. Тагы бер бәла бармыни? Субай мәсҗеденә «Читальня» дип язып куйганнар! Тагы арырак ничә йөз шәкертләргә урын булган Галиев мәдрәсәсенең дә тарихын, үзләрен үзләре мактап язган шигырьләре янындагы ташка «Убежище для неизлечимых больныхъ» дип язып куйган вывесканы күрде, монысы тагы бик авыр булды. Алай булса да, бу мәдрәсәнең тарихы исенә төшкәч, кылт итеп: «Монысы, ичмасам, әүвәлге вазгыятен югалтмаган икән», – диде.

Р?звозчик та, борыла-борыла арып беткәч: В«Р?РЅРґРµ кая?В» – РґРёРї сорады. Т–У™РіСЉС„У™СЂ уянган кебек булды РґР° кая булса РґР° бер РЅСѓРјРёСЂРіР° төшерүен үтенде. Болар шул урам берлән барганда, Р±РёРє биек бер башняның башында флак РєТЇСЂРґРµ Т»У™Рј шуның яныннан Р±РёРє РєТЇРї халыкның сачәк күтәреп чыгуын РєТЇСЂРґРµ. Р?СЃУ™РїР»У™Рї караса, Р±Сѓ Р№РёСЂ Госманов мәсҗеде тирәсе икәнен белде. ТєУ™Рј чынлап карагач, Р±Сѓ башня РґР° аның манарасы, СѓР» сачәк РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ кешеләр РґУ™ элгәре мәсҗед булып, хәзер гөлләр, сачәкләр кибете булган Госманов мәсҗеденнән чыгуын РєТЇСЂРґРµ. Монысына кайгырырга РґР° өлгерә алмаган РёРґРµ, извозчик атны туктатты, Т–У™РіСЉС„У™СЂ РґУ™ уянып, үзен әллә кайчаннан бирле вата торган уйлардан тынычлыйм РґРёРї, РЅСѓРјРёСЂРіР° керә башлады. РљТЇР·Рµ капка башына төште. «Госманов мәсҗеде мәдрәсәсенең вакыфы» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· РјРѕРЅС‹ТЈ элгәреге РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ икәнлеген белдереп, тагы РјРѕРЅС‹ РёР·У™ башлады. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, РЅРё булса булыр РґРёРї, РЅСѓРјРёСЂРіР° керде. ТєУ™Рј РґУ™ Р±РёРє арыдыгыннан, тиз генә йокларга ятты.

Төшләрендә тагы У?стерхан халкы, «Хәзәр» идарәханәсе, Печән базары мәсҗеде, Казан халкы берлән саташып бетте. Берсендә Т»У™РјРјУ™ халык яланбаш, яланаяк РєУ©Р·РіРµ кояшта йылынган төсле күренәләр РёРґРµ. Р?кенчесендә сачәкләр, болгар музыкалары, болгар РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂРµ берлән бер болгар Р±У™Р№СЂУ™РјРµ ясыйлар, имеш, кебек күренә РёРґРµ. Болгарларның РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ, У™РґРёРїР»У™СЂРµ, галимнәре Т»У™РјРјУ™СЃРµ «Болгар мәйданы» РґРёРіУ™РЅ Р№РёСЂРіУ™ җыелганнар, имеш. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ халыкка: «Безнең милләтемезнең бетү ихтималы бар РёРґРµ, менә шул фидаиләр аркасында, шулкадәр хезмәт аркасында менә бүгенге РєУ©РЅРіУ™ килеп йиттек. Хәзер нигеземез таза, РёСЃРєРµ черек нигезне алыштырдык, халкымыздагы чергән фикерләрне, урта гасырлар уйларын бетердек; моннан РёРєРµ Р№У©Р· ел элек милләтемезнең РёТЈ куркынычлы вакытында, милләтемезнең голямасы исемендәге милләтемезне ашап тора торган бөек затларны, тирес иттереп, Т—РёСЂ яхшыларга түктек. Йиремез яхшырды. Йиремездән менә сезнең кебек затлар мәйданга чыкты, мәдрәсәләремез, мәктәпләремез яңарды. Элгәреге «дәвер», «тәсәлсел» урынына – математика гыйлеме, схоластика урынына фәлсәфә дәресләре куелды. Шәкертләргә С‚У™СЃР±РёС… урынына фәлсәфә китаплары таратылды, укытылды, укылды, Р±Сѓ РґУ™СЂУ™Т—У™РіУ™ килде, Р±Сѓ РєУ©РЅРіУ™ йитте. «Милләт тагы РјРµТЈРЅУ™СЂ яшәсен! Яшәсен РјРµТЈРЅУ™СЂ!В» тавышы бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ алган кебек була РёРґРµ. РљСѓР» чабулар, болгар музыкалары, тагы «Яшәсен РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂ! Яшәсен болгарлар!В» тавышы галәмне тота РёРґРµ.

Җәгъфәр дә мөхәррирләр арасында, имеш, аның кулын һәммә мөхәррир кысып, хезмәтләрен тәбрик кылдылар, имеш. Ул да күргәннәренең төш икәнлеген белеп шатланды, балалар кебек сөенде, имеш. Халыкның «Яшәсен Җәгъфәр белгуар (профессор)! Яшәсен!» тавышларына, болгар музыкасы тавышларына уянып китте.

Үзен нумирада күргәч, йөрәге «шу» итеп китте. Ул бәйрәмнәр төш икәнлеген белеп, әгәр дә унтугызынчыегерменче гасырда баягы мөхәррир сөйләгәнчә кылсалар, моның көн булуы да мөмкин икәнлеген уйлап: «Ник булмаган?! Ник булмаган?!» – диде дә, күзләреннән яшьләр агызып, ятагына егылды.

Бик озак балалар кебек еглады, күргән мөхәррирләрен, мәйданга җыелган әллә ничә меңнәр болгар мәдрәсәләренең шәкертләрен, икенче ягында кызлар мәктәпләреннән килгән, һәммәсе бертөрле калфаклы болгар кызларын, мәйданда сачәкләр берлә бизәнгән, флаклар берлән уратылган болгар һәйкәлләрен, болгар музыкасын – барысын да күңеленнән кичерде. Җәгъфәр әфәнденең бу төше, гүя болгарларның икенче юл берлән барсалар, голяма сүзенә карамаенча, хәмиятле кешеләр, милләт сөя торган затлар сүзенә карасалар, нинди булачакларын белдерер өчен, голяманың нинди зур җинаять кылганлыкларын күзе берлән күрсәтер өчен юри ясалган кебек иде. Кызык, шул төшне унтугызынчы-егерменче гасыр голямалары үзләре күрсәләр яисә, голяма сүзе берлән йөримез дип, голямаларның милләтемезне зәһәрләвенә хезмәт итүче байлар күрсәләр, ни әйтерләр иде икән?! Голяманыкын беләм: «Шәйтани!» – диер иде. Башкаларныкын белмим. Аларның күңеле дөресттә булганга, аңламаенча гына голяма артыннан барганга, бәлки, хаталарын сизеп, хәзер тәүбә кылырлар иде. Аларның да, шул, голямалар кайсысының кияве, кайсысының угылы булганга, бу хакыйкатьне ачу мөмкин булыр идеме-юкмы – белмим.

Җәгъфәр, болай булмый инде дип, бик тиз генә торып, юынып, чәй эчәргә тотынды. Һәм дә чәйдән соң үзенең нишлисен уйлаганнан соң, хатыны Сөембикә янына кайтып, бераз тынычлап гомер үткәрергә, аннан соң Петербургта Тарих җәмгыятенә барырга хәзерләнергә вакыт икәнлеген күңеленнән кичерде һәм шул уй берлән чәй сорады. Официант та чәй китергәндә, яңы гәзитә дип, шул көнге «Казан» гәзитәсен дә кертте.

Җәгъфәр әфәнде никадәр арыган булса да, гәзитә күргәч, укырга тотыначак булды һәм, кулына алуы берлә, «Последний болгаринъ» исемендәге бер мәкаләгә күзе төште. Бу сүз буның тәненә әллә ни тәэсир кылды. Зыяндашлы кеше кебек, гәзитәне кысып тотты да шуны укырга тотынды. Мәкалә Оренбургтан язылган иде. Оренбургның бер хастаханәсендә бер мөселман картының бик авыруын һәм дә саташып ятуын, хәзердә үлеп беткән үзенең якыннарын чакыруын, Коръән укырга кеше китерергә теләүләрен, кайвакытта болгарча йырлап йибәрүләрен, шуннан соң еглап йибәрүләрен, аның артыннан хатыны, балалары, карендәшләренең исеме берлә кычкыруын һәм дә, Оренбургта бер болгар да юк булганга, актык көннәрендә шул кешегә сөйләшергә кеше булмавын бик кызганыч итеп язылган иде.

Җәгъфәр гәзитәне күтәреп бәрде. Үзе бернәрсә уйламаенча катып торды да, кинәттән җан кергән кебек булып: «Шул көнгә җиттекмени?! Кемнәр сәбәп булды моңарга?! Ләгънәт аларга! Ләгънәт!!!» – диде дә, өстенә киенде дә, һичбер сүз әйтмәенчә, ишекне дә япмаенча чыкты да китте. Туп-тугры пристаньга төште. Һәм шул сәгатьтә Самарага китте. Үз уе берлән актыккы болгарны үлүеннән элек кенә булса да күңелен тынычландырып, азмы-күпме милләт хәлләрен сөйләп, кирәк булса, болгарча йырлап та, үләр алдыннан авызына су салып, иман әйтеп торачак иде. Парахутка кергәч тә, бер кешегә катышмый, пристаньда алган гәзитәсен укырга тотынды. Семипулаттан язылган бер мәкаләдә андагы элгәреге мәдрәсәләрнең фәкыйрьханәләр, гаҗизханәләргә әверелүен, мәсҗедләрнең Тарих җәмгыятьләре тарафыннан идарә кылынуы вә, иң соңында, шул көндә генә больницада үлгән бер болгар кызының ничек үлүе, нинди авыру берлән ятуы, төсләрен, кыяфәтләренең нинди икәнлеген, хәтта нәсел-ыру җәһәтеннән саф болгар кызы булуы, гомерендә Семидә, Мәскәүдә, хәтта Петербургта бик мәшһүрә «туташ» булуы, вә шуннан соң безнең болгар кызларының шул туташлыкта бик «алга китүе», гомуммилләтемезнең китешенә шул эшнең ни дәрәҗә зарар итүе тасвирланган иде. Җәгъфәр әфәнде моңарга да ни әйтергә белмәенчә, үзе нәрсә уйларга да аптырап, катып калган иде.

Вә бик озак, әллә ниләр уйлап, дөрестен әйткәндә, берни дә уйламаенча, парахутның бер башыннан икенче башына ашыгып-ашыгып йөрсә дә, бара торгач, арып, аш бүлмәсенә кереп, аш сораган иде. Аш өлгергәнче нишләргә белми йөргәндә, Җәгъфәр әфәнде музыка тавышы ишетә башлады. Бу тавышта әллә нинди бер үзлек, әллә нинди йомшаклык, әллә нинди моңлыкка башка, бу музыкада әллә нинди әйтеп аңлатылмый торган бер куәт бар иде. Җәгъфәр үзен белер-белмәс [музыка] уйнала торган йиргә барып кергән иде. Һәм, үлгән кеше кебек, уенчы марҗа янына барып каткан да калган иде. Бу уен болгар уены, бу көй болгарларның унтугызынчы гасырдан бирле билгеле, хәзер дә бөтен галәмдә мәшһүр «Тәфкилев» көе иде. Бик озак тыңлап торганнан соң, Җәгъфәр әфәнде дә, рояльнең капкачы шап итеп каплангач, уянган кебек булган иде. Һәм үзенең болгар икәнлеген белмәсеннәр, белсәләр, сораша-сораша моның иң эчке җәрәхәтләрен ачарлар дип, тиз-тиз киткән иде.

РђС€ өлгермәгән булгач, кергәч кулына төшкән бер журналны ачып укымакчы булган РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ бәхетсезлегенә каршы, шул биттә ТЇРє В«Р?шанизмъ Рё его последствия» исемендәге мәкалә күзенә ташлангач, бөтен журналны йотардай булып укырга тотынган РёРґРµ. Мәкалә озын РёРґРµ, төрле яктан каралган РёРґРµ. Р?шанлыкның Һиндстан мәҗүсиләреннән исламнар арасына кайчан керүе РІУ™ Р±РёРіСЂУ™Рє болгар арасына ничәнче гасырда керүе, исламнарга шуның никадәр зарар РёС‚ТЇРµ, Р±РёРіСЂУ™Рє болгарларга ничек С‚У™СЌСЃРёСЂ кылуы – Т»У™РјРјУ™СЃРµ язылган РёРґРµ. РњУ©С…У™СЂСЂРёСЂРЅРµТЈ сүзенә караганда, болгарларның инкыйразына асыл СЃУ™Р±У™Рї шул РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё шулкадәр гайрәтле, эшлекле, тырышчан болгарларны бернигә ярамаслык ялкау сыер төсле, хайванлык дәрәҗәсенә төшерергә ишаннар гына СЃУ™Р±У™Рї булган РёРґРµ. Р’У™ алардагы СѓС‚ кебек гайрәтләрне сүндерергә РґУ™ шул «зикерләр»[17 - Зикер – ишаннарның гел Алланы РёСЃРєУ™ төшереп тору сыйфатларына ишарә.] башчы булган РёРґРµ. Шулкадәр тырышчылык РІУ™ эшлекчелекне бетерергә РґУ™ алар тарафыннан РґУ©РЅСЊСЏ РєСѓСЋ хакында булган СЃТЇР·Р»У™СЂ юлчы булган РёРґРµ. […]

В«У?РјРјР° Р±Сѓ болгар ишаннары, болгар голямалары, боларның диннәрендә «руханият» РґРёРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™ булмаенча РґР° торып, халыкның шулкадәр боларның курайларына биюләрен Т»РёС‡ төшенү РјУ©РјРєРёРЅ түгел, белмим, болардагы голямалар Р±РёРє С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ булганмы? У?ллә, чыннан РґР°, боларның ишаннарында гипнотизмә[18 - Кешенең ихтыярын үзеннән алып Т»У™СЂ эштә гипнотизмә хуҗасына буйсындыра торган бер куәттер. Һиндстан РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂРµ арасында РєТЇРїС‚У™РЅ РјУ™РіСЉР»ТЇРј булса РґР°, Ауропада СЃРѕТЈРіС‹ гасырда гына ачылмыштыр. – Р“. Р?схакый РёСЃРєУ™СЂ.] РєСѓУ™СЃРµ булганмы? РќРё булса РґР°, болгарларга болар кадәр зарар иткән сыйныф булмаган!В» СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән мәкаләсен бетергән РёРґРµ.

Җәгъфәр әфәнде тагы нишләргә белмәенчә: «Йа Рабби! Ник мине бу көнгә калдырдың? Ник, ичмасам, унтугызынчы гасырның бер голямасын гына булса да шул көннәрне күрергә калдырмадың?» – дип уйлаган иде. Һәм шуның артыннан ук күз алдында яшел чапан кигән, борчак чүмәләсе төсле төрле якка ишелгән чалма кигән, сыерылган балтырлы читектән, өстке төймәләре чишелгән бер кеше: «Шәригать! Шәригать!» – дип, күз алдында күренгән кебек булды. Җәгъфәр әфәнде моның кыяфәтенең кабахәтлегенә, иткән хезмәтләренең начарлыгына чыдый алмаенча: «Үтерәм! Син генә бетердең!» – дип барса да, теге хәзрәт һаман: «Шәригать! Шәригать!» – дип кенә бара иде. Җәгъфәр әфәнде дә йодрыгын төенләп артыннан бара иде. Шул уйлардан: «Аш хәзер!» – дигән тавышка уянып киткән иде.



Бу уйлардан котылыр өчен, башын селкеп ашарга тотынган иде. Һәм дә моннан соң Оренбургка барып җитмәенчә гәзитә-журнал, кыскасы, әдәби бернәрсә укымаска кистереп куйган иде. Һәм дә Җәгъфәр әфәнде кеше берлән катышудан да кача иде. Чөнки катышса, танышса, хәзер кем икәнлеген әйтү, үзенең болгар икәнлеген белгертү тиеш булачак иде. Ул әллә никадәр сүзләр ачарга сәбәп булганга, Җәгъфәр әфәнденең ярасына кызганган булып тоз сибүләр булганга, аны, табигый, яратмый иде. Шуның өчен парахутта вакытта бер мәртәбә дә тышка чыкмаска булган иде. Һәм үзенең вак-төяк эшләре берлә шөгыльләнеп, шул болгарның бетү мәсьәләсен онытырга ни дәрәҗә тырышса да, авыру кешегә һәрбер сүз, һәрбер эш, хәтта исән кеше, авыру кешенең һәммәсе дә, шул авыруын исенә төшергән кебек, Җәгъфәр әфәндегә дә парахутның үзеннән башлап звоноклары, чынаяклары, чәйләренә кадәр, рояльләре, парахутның исеме, ята торган урыннары – һәммәсе шул болгарның бетүен кычкырып торган кебек булалар иде.

Самарга барып йиткәч тә, Җәгъфәр әфәнде тагы бер зур кәефсезлек булмадыгы өчен, дөресте генә, болгар хакында язылган шундый кәефсез хәбәрләр, сөйләнгән сүзләрне укудан, ишетүдән тыелдыгы өчен иркенләп сулап йөргән иде. Самарның һавасы да яхшы, күренеше дә матур булганга, Җәгъфәр әфәндегә иң яхшы хиссият ачканга, Җәгъфәр әфәнде бик кәефле иде. Нумирада, Казандагы кебек мәдрәсә-фәлән булмаганга һәм дә мәсҗедләрне дә төрле-төрле бинага әверүгә очрамаганга, баргач та кәефе бозылмаган иде. Шулай кәефле генә, гәзитәгә карамаенча гына, мөмкин кадәр болгар мәсьәләсен уйламаенча гына чәй эчкәннән соң, шәһәр карарга чыкты. Самарның урамы буйлап барганда, «Һөнәр мәктәбе» дигән бер язуга күзе төште. Һәм дә шундагы бәгъзе ачык тәрәзәләрдән пар, нефть исләре чыкканга, шак-шок тавыш ишетелгәнгә, Җәгъфәр әфәнде моны чынлап-чынлап карый башлады. Стенадагы караланып беткән, корымнар берлән күмелер-күмелмәс кенә тора торган бер рамкада әллә нинди болгар язуы кебек нәрсә күрде. Бу язу Җәгъфәрне тагы әллә нишләтеп җибәрде. Җәгъфәр күргән уңгайга ук тәрәзәдән чак сикерми калды.

Бик тиз капкасын табып, бер кешегә бер СЃТЇР· әйтмәенчә, сораганга җавап бирмәенчә, ашыга-ашыга кереп китте. ТєУ™Рј эшләүчеләрнең сорауларына РґР° илтифат кылмаенча, дөресте генә, аларның тавышларын ишетмәенчә, үзләрен күрмәенчә, машиналар, станоклар аша сикерә-сикерә барып, шул СЏР·СѓРіР° барып җитте. Болгар СЏР·СѓС‹ икәнен белгәч С‚У™, укыр өчен, кулы берлән сөртте РґУ™ укырга тотынды. Р—СѓСЂ хәреф берлән башына «Дәрес тәртибе» РґРёРї язылган РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ астында РєУ©РЅРЅУ™СЂ Т»У™Рј Т»У™СЂ РєУ©РЅРЅРµ РЅРёРЅРґРё дәресләр барлыгы язылган РёРґРµ. Дәресләр арасында «Кафия», «Шәрхе мелла», В«Р?сагуҗи», «Шәмсия», «Тәһзиб», «Сөлләмел-РіРѕР»ТЇРјВ», «Хикмәтелгайн», «Мохтәсар» кебек СЃТЇР·Р»У™СЂ язылган РёРґРµ. Бу У™ТЇРІУ™Р» «Дәрес тәртибе» РґРёРіУ™С‡ С‚У™, дәрес программасы РґРёРї уйлаган РёРґРµ. Бу СЏС‚ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ РєТЇСЂРіУ™С‡, РёСЃРµ китеп калган РёРґРµ, С‡У©РЅРєРё СѓР» «Дәрес тәртибе» РЅРґУ™ РЅРё РєУ©РЅРЅРµ РЅРё С„У™РЅРЅУ™РЅ дәрес булачагын аңлатуларын көткән РёРґРµ. РњРѕРЅРґР° һичбер С„У™РЅ исеме СЋРє РёРґРµ. Бу белмәгән әллә РЅРёРЅРґРё гарәпчәме, әллә чыгтайчамы СЃТЇР·Р»У™СЂ генә РєТЇСЂУ™ РёРґРµ. Бу болгар СЏР·СѓС‹ булганга, болгарлардан калган У™СЃУ™СЂ булганга, хәзердә болгарлардан бундан башка варис булмаганга, Р±Сѓ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРЅРµ алу аның хакы икәнлеген юридически яктан уйлап тормаса РґР°, болгар әйберләрен РєТЇСЂРіУ™С‡ С‚У™, аның кулы ихтыярсыз аңарга сузыла Т»У™Рј кеше булмаса, алына, кеше булса, акча-С„У™Р»У™РЅ биреп С‚У™ алына РёРґРµ.

Бу СЏР·Сѓ РґР°, табигый, алынган РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ эшләүчеләр әүвәлдә РјРѕРЅС‹ТЈ вакытсыз керүенә Р±РёРє гаҗәпсенеп, янына җыелып, сораша башласалар РґР°, боларның бер сүзләрен РґУ™ ишетмәенчә Т»У™Рј күрмәенчә, сораган сүзләренә җавап бирмәенчә, СЏР·СѓРЅС‹ гына алуын РєТЇСЂРіУ™С‡, таңга калганнар РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ боларга бер СЃТЇР· РґУ™ дәшмәгәнгә, бәлки, бер Р·СѓСЂ кешедер, бәлки, шулай кирәктер РґРёРї, моңарча болар күзенә чалынмаган бер әллә РЅРёРЅРґРё СЏР·СѓРЅС‹ алу РґР°, аларда артык У™Т»У™РјРёСЏС‚ тапмаганга, катып калсалар РґР°, РјРѕРЅС‹ тыймаганнар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, чыгып китеп Р±РёРє тиз нумирына кайтып, РјРѕРЅС‹ укырга Т»У™Рј аңларга тотынды, һичбер төшенә алмады. У?ллә РЅРёРЅРґРё сүзлек китаплары актарды, «исагуҗи» сүзен таба алмады. «Шәрхе мелла», «мулла» РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·, «шәрех» РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· икәнен белсә РґУ™, Р±Сѓ РёРєРµ СЃТЇР·РґУ™РЅ ясалган бернәрсә РЅРёРЅРґРё С„У™РЅРіУ™ исем булуын белми РёРґРµ. «Кафия» РЅРµТЈ гарәпчә РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· икәнлеген белсә РґУ™, тагы болгарлар тарафыннан РЅРёРЅРґРё гыйлем, РЅРёРЅРґРё С„У™РЅРіУ™ исем икәнлеген ишеткәне РґУ™ СЋРє РёРґРµ. Китаплардан РЅРё СЌР·Р»У™СЃУ™ РґУ™ тапмый РёРґРµ. «Шәмсия» СЃРµ тагы РЅРё РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·?.. Ахырдан, уйлый-уйлый, төрекләр зонтикка С€У™РјСЃРёСЏ РґРёРіУ™РЅРіУ™, зонтик ясау хакында бер С„У™РЅ СЏРёСЃУ™ шул хакта язылган бер китапка исем булуына СѓР№ китте. Р›У™РєРёРЅ РЅРё РґРёРї СѓР» анда дәрес арасына кергән?.. РЁСѓР» С„У™РЅ укылганмы?.. ТєРёС‡ җавап бирер С…У™Р» СЋРє РёРґРµ. Бәлки, шулай булса булыр шул. Самар мөселманнарының тормышлары хакында, РЅРёРЅРґРё Т»У©РЅУ™СЂР»У™СЂ берлән СЌС€ РёС‚ТЇ, РЅРёРЅРґРё кәсепләр берлән мәшгуль булуы хакында язылган китапны укыса РґР°, анда «Мондагы болгарлар ат берлән Р№У©Рє ташыйлар РёРґРµ. Кайвакытта Р±Сѓ Р№У©РєР»У™СЂРЅРµ С…СѓТ—Р° кушкан Р№РёСЂРіУ™ илтү авыр булганга, ТЇР· йортларында гына туктыйлар иде» РґРёРї язылган РёРґРµ.

«Сөлләм», «Тәһзиб» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ тагы аңлый алмады. Гарәпчә «сөлләм» – баскыч икәнлеген белгәнгә, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, РјРѕРЅРґР° язылган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ Т»У™РјРјУ™СЃРµ пожар әйберләре булырга РєРёСЂУ™Рє РґРёРї, аз гына бер хөкем чыгармады. «Тәһзиб» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Рµ тагы РЅУ™СЂСЃУ™?.. Монысын озак уйламады. Болгарларда унтугызынчы-егерменче гасырларда «тәһзибе әхлак» РєР° («әхлак тәрбиясенә») хезмәт итәмез РґРёРї, авызы ачыгракларның кесәләр «тәрбия» кылган бертөрле халык булуы хакында тарихта Т»У™Рј РґУ™ шул хакта бер романда укыганга, аны Р±РёРє тиз аңлады. Бусы тагы фикерне икенче СЏРєРєР° Р±РѕСЂРґС‹. В«У?ллә болар никадәр бергә тора торган кешеләрнең үзләренең кешеләрен язып куйган кәгазьләре РјРёРєУ™РЅ?В» – РґРёРї уйларга тотынды. Алай РґРёСЃУ™, РєУ©РЅ исемнәре РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™?.. Аптырады, бетте, ахырдан күңеленә унтугызынчы-егерменче гасырда җеннән сакланыр өчен бөтиләр тагу гадәт булуы Т»У™Рј РґУ™ У©Р№Р»У™СЂРґУ™ шундый бәлаләрдән саклый торган догалар, тылсымнар асу игътибарлы булуы исенә төште РґУ™, Р±Сѓ РґР° вакыты берлән шул җеннәрдән саклар өчен язылган «мәксәлмина», «чуприма», «тупрата», «ямлиха» кебек мәгънәсез СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ берсе булырга РєРёСЂУ™Рє РґРёРї хөкем кылды. Р›У™РєРёРЅ «дәрес тәртибе» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· Р±Сѓ аңлатманың Р±РёРє дөрест түгеллеген уйлата РёРґРµ.

Ахырдан, арып беткәч, үзенең башка эшләре дә исенә төшеп, китәргә дә вакыт икәнлеген уйлап, китәргә хәзерләнде һәм китте. Юлы тагы «Һөнәр мәктәбе» ннән үтәргә тугры килде. Күзе югары төште. Язылган язуына караганда, бу йортның әүвәл асты – мәдрәсә, өсте – мәсҗед икәнлеге һәм дә егерме биш елдан бирле, халкы беткәнгә, һөнәр мәктәбенә әверелгәнлеге күренеп тора иде. Җәгъфәр ни әйтергә дә, ни уйларга да белмәде. Ут чыккан кебек, авызыннан: «Ничә еллар никадәр кешеләрне эшкә яраксыз итеп чыгарганнан соң, инде тәүбә кылган икән?!» – диде һәм шул вакытта ул кылт итеп элгәреге болгарларда фәннәр укылмавы, төрле фәннән, төрле гыйлемнән төрле китапларның кереш сүзләре генә укылуы исенә төште дә, теге язуның да шул китапларның исеме икәнлеген белде. Һәм дә, кырмыска оясына төшкән елан кебек, кая барса да үзенә тынычлык юклыгын уйлап, тизрәк вокзалга барып, Оренбургка китте.

Тагы Җәгъфәр әфәнде бер тынды. Ләкин Сакмар суыннан үтү Җәгъфәр әфәндегә бик авыр булды. Чөнки бу Сакмар, буннан ничә йөз еллар болгарларның яртысын суы берлән туйдырганлыгы кебек, буйларының матурлыгы берлән болгар табигатенә әллә никадәр гүзәллек биргән иде. Һәм дә бу су чын болгар күңеленнән чыккан, әллә кай йирләрдән чеметтереп-чеметтереп ала торган моң[лы] озын «Сакмар көе» н исенә төшергән иде. Бу уйлар уйлаганда, поезд да никадәр ашыкса да, Җәгъфәр әфәнденең уе аннан ашыга иде. Күзләреннән тәгәрәгән энҗе бөртеге кебек яшьләре ашыга-ашыга Сакмар суы кебек тиз-тиз йөзеннән агалар иде. Һәм тагы ябылган «болгар» мәсьәләсенең ябуын, үзләренең тозлары берлән эреткән кебек, төрле яктан ача гына баралар иде. Ул ачылган саен аянычлана иде, аянычланган саен, аның күз яшьләре күбәя иде.

Озак үтмәде, Җәгъфәр әфәнденең күз алдында Оренбург килеп чыкты. Җәгъфәр әфәнде […] Җәгъфәр әфәнде, ат алып, теге бабай ята торган больницага илтергә кушты. Барып йиткәч тә, бик тиз ашыгып керә башласа да, моны туктаттылар. «Ни кирәк?» – дигән сүзенә каршы бу шул кешенең исемен әйтсә дә, «Кичә үлде һәм күмелде», – диделәр. Җәгъфәр әфәнде башына суккан кебек борылды һәм чыга башлады. Бәхетсезлегенә каршы, күзләре вывескага төште. «Хөсәенев борадәрләренең мәдрәсә вакыфы» дигән сүз[ләр] өстендә «больница» дигән сүз күренеп тора иде. «Хөсәеневләр, Хөсәеневләр» дип, Җәгъфәр әфәнде катты да калды. Ул болар тугрысында бик күп нәрсә укыган иде. Болар халыкның иң уяныр вакытында зур дәүләт иясе булып, халык өчен әллә никадәр акчалар тотып, әллә никадәр мәдрәсәләр, мәктәпләр ачуын да белә иде.

Оренбургта «яңы мәдрәсә» дип ачып, иске мәдрәсәләрдә дә укытудан чыккан фәннәр укыттыруларын һәм дә, никадәр расхут тотып, әллә никадәр кешеләр китереп укыттырып, тәртипсезлек, уйлаусыз эшләнүе хакында, милләткә әллә никадәр зарар итүләре тугрысында да укыган иде. Эшләгән эшләре нигезле булмаганга, үзләре үлгәч тә, һәммәсе беткән дә киткәнлеген дә белә, мәдрәсәләре бетмәсә дә, әүвәлдә никадәр кешеләрнең кесәсен тутыру берлән, ашар-эчәр өчен алданып килгән балаларның да сәламәтлеген бетерергә һәм дә башларына гыйлем урынына үрмәкүч оялары тутыруга сәбәп булып, милләтнең китешенә бу кешеләрнең аркылы салган киртә булулары хакында да бик күп нәрсә укыган иде. Һәм дә болар хакында язган мөхәррирнең: «Хөсәеневләр милләтне сөйделәр, хезмәт итәчәк булдылар, акчалар сарыф кылдылар. Ләкин ни файда иттеләр? Аю үзенең дустын чебеннән саклаганда ни файда итте – болар да шуны иттеләр», – дигән сүзе исенә төште. Һәм дә, чынлыкта, бу сүзнең дөрест икәнлеген белде.

Ләкин белеп тә ни булды? Тагы хәсрәт яңарды! Ул ихтыярсыз: «Бәхетсез милләт! Бәхетсез милләт! Ник синең бер дә бәхетең булмады?! Ник сиңа һәммә эш тирес килеп торды? Кирәкле кешеләр вакытсыз үлделәр. Кирәксез кешеләр, синең китешеңә зарар итә торган кешеләр әллә никадәр яшәделәр. Кирәкле кешеләр, сиңа хезмәт итә торган кешеләр синең дошманың күрелделәр, мөмкин кадәр аларны күздән төшерергә, аларга юл бирмәскә тырышылды. Синең дәвамың өчен кирәкле эшләр һичбер илтифатка алынмады, синең йөгеңне авырайта торган йөкләр тагылды, һәммә сиңа зарарлы кешеләр сиңа файдалы иттереп күрелде. Байлары шуларга ярдәм кылдылар, фәкыйрьләр итагать кылдылар. Һәммә эштә һәрнәрсәдә һәрвакыт кирәкмәс якка куәт алды. Ник алай булды?! Кем гаепле моның өчен? Кем?! – дип уйлаган иде. Һәм бик озак бу бинага карап торганнан соң: – Бу бина, бу мәдрәсә, бу вакыфлар яһүдиләр, әрмәннәрдә булса иде, моннан нинди файда иткән булырлар иде? Моннан нинди кешеләр чыгарырлар иде, милләтләренә ни хезмәтләр итәрләр иде?» – дип, аларның кылачак эшләрен бик озак уйлагач, нумирага китте. Һәм анда барып ашап-эчкәч тә, юлда тузанланып беткәнгә, мунчага барырга уйлады […] Ул шул кешеләрнең, төпсез эштән мәгънә чыкмый дип аларга сөйләгәндә, «Аллага тапшырган!» дигән сүзләренең хәзер мәгънәсен уйлый иде.

Һәм дә хәзер ул кешеләргә ул сүзнең дөрестме-түгелме икәнлеген күрсәтәсе килә иде. Шул уй берлән мунчадан чыкты. Өйгә кайткач, Оренбург тарихын укый башлады. Халыкларының табигате тугрысында: болар Казан болгарларына караганда беркатлылык берлән мәшһүр иде. Һәм дә боларда хәмияте миллия дә Казан болгарларына караганда артыграк иде. Боларда тәкәбберлек тә Казан болгарлары кадәр үк түгел иде. Боларда голямага караш башка булган булса иде, аларга әллә нинди Алла тарафыннан җибәрелгән кешеләр кебек күреп, әллә нинди голямаларның авызлары тарафыннан чыгарылган «фатиха» га ышану шул дәрәҗә куәтле булмаса иде, һәм дә эшләргә тиеш эшләрнең кирәклеген белгәннең соңында «әйе, кирәк иде» дип, авырсынып калдыру булмаса иде, һәм шул авырлыкка сәбәп була торган бөтен болгар тарихында күренә торган бик майлы пылаулар, симез итләр ашау, һәр мәсьәләдән дә ашау мәсьәләсен артык күрү булмаса иде, болар, шөбһәсез, тәрәккый итәчәкләр иде, дип язылган иде.

Р?кенче Р№РёСЂРґУ™ РјРѕРЅРґР° Р±РёРє файдалы кешеләр булуын Т»У™Рј РєТЇРї хезмәтләр итүләрен РґУ™ укыган РІУ™ аларга халыкның ничек карауларын РґР° белгән РёРґРµ. Тарихның сүзенә караганда, Оренбургның шулай бетүенең СЃУ™Р±У™Р±Рµ[РЅРЅУ™РЅ] берсе РјРѕРЅРґР° кием мәсьәләсенең Р±РёРє падишаһлык СЃУ©СЂТЇРµ, яхшы кеше берлән начар кеше казакиеның чабуы берлән аерылуы Т»У™Рј РґУ™ хатын-кызга һичбер гыйлем, Т»У©РЅУ™СЂ, С‚У™СЂР±РёСЏ, С…У©СЂСЂРёСЏС‚ бирелмәве РёРґРµ. Оренбург тарихының рәсемнәре арасында Кәрван-сарай мәсҗеде Т»У™Рј Кәрван-сарай манарасы бар РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ кайчан салынуы, РЅРёРє салынуы хакында укыгач та, Р±Сѓ мәсҗедне РєТЇСЂУ™СЃРµ килде Т»У™Рј, ат алып, Кәрван-сарай тарафына китте. Манара – һаман манара РёРґРµ. Манараны, СЏТЈР° гасыр якын булганга, болгарларның тәмам бетүләрен игълан кылына торган РєУ©РЅ тиз булганга, болгар тарихына хезмәт РёС‚У™ торган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРЅРµ, болгар әсәрләрен һәммәсен С‚У©Р·У™С‚У™Р»У™СЂ, карыйлар иде… РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ манараны РґР° русларның Р·СѓСЂ бәйрәмләренә буйыйлар РёРґРµ, флаклар асарга урыннар хәзерлиләр РёРґРµ. Мәсҗедкә «Болгар көтепханәсе» РґРёРї язылган РёРґРµ. Керде, китаплар карады, Р±РёРє РєТЇРї китап РєТЇСЂРґРµ, Р±РёРє күбесен карады. Р›У™РєРёРЅ һичберсеннән разый түгел РёРґРµ. Боларның һичберсе болгар тарафыннан язылмаган РёРґРµ, Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ бер авыздан чыккан кебек РґРёРЅ китаплары гына РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ:

– Ник болар шул ахирәткә ышануларының йөздән бере кадәр генә дөньяга да ышанмаганнар! Ник болар ахирәткә шулкадәр тырышканның меңнән бере кадәр генә дә дөньяга да тырышмаганнар?! Болай булырлар идемени?! – диде дә, тагы күзләреннән яшь агарга тотынды.

Чыкканда гына В«У?РґУ™Р±Рё, С„У™РЅРЅРё китаплар» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РіУ™ РєТЇР·Рµ төште. ТєУ™Рј бер якта өелгән, Оренбург болгарлары тарафыннан язылган У™РґУ™Р±Рё, С„У™РЅРЅРё китаплар РєТЇСЂРґРµ. Боларны карады, күзене сөртенде, тагы еглады, Р±РёРє озак боларның баягы хәез-нифас[19 - Хәез-нифас – күрем, бала табу.] хөкемен өйрәткән китапларга караганда азлыгын күреп, тагы Р±Сѓ болгарларның РґУ©РЅСЊСЏРіР° У™Т»У™РјРёСЏС‚ Р±РёСЂРјУ™ТЇР»У™СЂРµ хакында уйлаган СЃТЇР·Рµ башына килде. Тагы:

– У?Р№Рµ, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ карамадылар, кайгырмадылар, ахирәт артыннан гына йөрделәр, шуның өчен ахирәткә киттеләр, беттеләр! – РґРёРґРµ РґУ™, Р±РёРє тиз генә чыкты РґР°, тагы башка РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ, башка мәсҗедләрне караса, моннан РґР° авыр булачагын белгәнгә, нумирасына кайтып китмәкче булды.

Үзенең ни өчен килгәнлеге исенә төшеп, теге бабай мескенне күрә алмый калуын уйлап, аңарга, ичмаса, бер эш эшлим дип, таш яздырып куймакчы булды. Һәм дә «Оренбургтагы актыккы болгар Хуҗасәеткә бөтен болгар йирендә ялгыз калган актыккы чын болгар Җәгъфәрдән бөтен болгар йортындагы актыккы таш, болгар зияратында актыккы яшь!» дип яздырган иде. Бу ташны Җәгъфәр үз кулы берлән куйды да туры ук вокзалга төште.

Поезд РєРёС‚У™СЂРіУ™ ярты сәгать вакыт булганга, «Сакмар» исемле Оренбург гәзитәсен укый башлады, Троискидан Р±РёРє озын РјУ™РєС‚ТЇР± бар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ «Троиски» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ РєТЇСЂРіУ™С‡ С‚У™ катты РґР° калды. Бу СЃТЇР· РјРѕРЅС‹ТЈ бөтен тамырларыннан әллә РЅРёРЅРґРё салкын СЃСѓ койган кеби ясады. РўРёР· генә укый башлады. РќРё бар?! У?ллә унтугызынчы гасырның ахырында, егерменче гасырның башында шулкадәр шаулаган РўСЂРѕРёСЃРєРёРґР° тагы бер тәрәккый хәбәреме?! Тәрәккый С…У™Р±У™СЂРµ! […]

Унтугызынчы, егерменче гасырда Болгар йортының Т»У™РјРјУ™ тарафыннан, Т»У™РјРјУ™ сыйныфыннан кешеләр суырган ханәкъә (суфилар, дәрвишләр тора торган урын) йимерелгән, РёРєРµ кешене баскан! РЁСѓРЅС‹ТЈ артындин СѓРє РјРѕРЅРґР°, бер болгар РґР° булмаганга, болгарларның мәсҗедләре, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂРµ[РЅРµТЈ] кайсысы РјСѓР·У™РіУ™, кайберләре гаҗизханәләр, кайсылары газ заводына әверелгәне язылган РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ егерме икенче гасыр Р±У™Р№СЂУ™РјРµ өчен «Болгар альбомы» исемендә бер болгар рәсемнәре берлән зиннәтләнгән бер альбом нәшер кылынуы язылган РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂРЅРµТЈ башына троискиларның шулкадәр тантаналы хәлләре Т»У™Рј РґУ™ никадәр хезмәтләр РёС‚ТЇР»У™СЂРµ, Р»У™РєРёРЅ табигый булган төпсезлекләре хакында эшләре РЅРёРіУ™ У™РІРµ[релү]Р»У™СЂРµ хакында Р±РёРє озак уйлады. РЁСѓР» фикерләр берлән торганда бер СЂСѓСЃ: «Егерме икенче гасыр календаре РєРёСЂУ™РєРјРёРјРµ?В» – РґРёРґРµ. Тышы мәсҗед берлән, болгар сурәтләре берлән зиннәтләнгән РёРґРµ. Алды, карарга тотынды. ТєУ™РјРјУ™ Р№РёСЂРґУ™ болгар сурәте бар РёРґРµ. Болгар РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ, болгар фәйләсуфлары, музыканнары берлән Т»У™СЂ бите зиннәтләнгән РёРґРµ. У?РіУ™СЂ болай булмаса РёРґРµ, Р±Сѓ рәсемнәр, Р±Сѓ сурәтләр РјРёРЅРµ Р±Сѓ РєУ©РЅ болай еглатмаенча, Т»У™РјРјУ™ болгарны көлдерер РёРґРµ. У?РіУ™СЂ болгарлар Р±Сѓ кешеләрнең юлы берлән китсәләр, Р±Сѓ РєРёР»У™С‡У™Рє егерме икенче гасырда безнен бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° бетүемез игълан кылынмас РёРґРµ. Бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° безнең бер милләт икәнлегемез, безнең кешелек дөньясына РЅРёРЅРґРё файдалар китерүемез мөляхәзә кылыныр РёРґРµ. Бу рәсемнәр, Р±Сѓ рәсем ияләренең гали СЃТЇР·Р»У™СЂРµ Т»У™РјРјУ™ кеше тарафыннан ТЇР»У™ торган милләтне коткарып калдырган дару кебек мөкатдәс бернәрсә хисап кылыныр РёРґРµ. РќРёС‡У™ миллион болгарлар боларның рухларына догалар кылырлар РёРґРµ. Бөтен болгар галәме бер тантана, шатлык, рәхәттә калыр РёРґРµ, РґРёРґРµ. ТєУ™Рј шул хәзер РґУ™ РЅРё өчен СѓР» рәсемле календарьларны тотуыны уйлады РґР°: «Болай булуымызга кем СЃУ™Р±У™Рї булды?! Р›У™РіСЉРЅУ™С‚ аларга! Р›У™РіСЉРЅУ™С‚!В» – РґРёРґРµ.

Вокзалдагы халыклар да тиз-тиз йөри башладылар, Җәгъфәр әфәнде дә, тиз генә уянып киткән төсле булып, поездга утырды һәм дә, күзен югары таба күтәреп караса, тагы бер болгар бетүен белгертә торган нәрсә күренер дип, башын астан күтәрмәде. Юлда әллә нинди эшләр булмаенча гына, Казанга кайтып йитте. Теге вакыттагы нумирасына барып керде. Бөтен нумира халкы моның югалуына гаҗәпкә калып, эшне полициягә мәгълүм иткәннәр икән. Һәм дә һәр йирдән Җәгъфәрне эзләргә тотынганнар икән. Бу хәбәрне гәзитәдә укып, Сөембикә дә, ирем югалды микәнни дип, Казанга белешергә килгән икән. Җәгъфәрне иң әүвәл күрүче Сөембикә булды. Ул күрү берлән муенына сарылды, аңарга ире үлеп терелгән күк булганга, ни кылынасын белми иде. «Кая киттең? Ни булды?» сөальләрен сорарга теләсә дә, шундый бәхетле вакытта бер-бер кәефсез җавап алырмын дип, сорамаенча гына, Җәгъфәрне: «Җәгъфәрчегем! Җәгъфәрчегем! Җаным!» – дип сөяргә тотынды. Җәгъфәр үзе дә, Сөембикәне күргәч, баягы эшләрнең һәммәсене оныткан иде. Аңардагы Сөембикәгә мәхәббәт тагы ялкын кебек яна башлаган иде. Аның болгарча сүзләре, кара кашлы, кара күзле, кара туткыллы йөзләре Җәгъфәр әфәндегә башка хиссиятләр уяндырган иде.

Аның күргәннәренә, ишеткәннәренә яисә болгар беткән дип уйлаганнарына хәзер үзе дә ышанмый башлаган иде. Сөембикәнең һәрбер әгъзасы, күз караулары: «Юкны сөйләмә, бетәме соң бу кара күзләр, бу урак төсле кашлар бетәме соң? Бетми, бетми, монда мин бар ич!» – дигән кебек була иде. Сөембикә иренең бүлмәсенә төшкәнгә, бу да шунда ук төшкән иде. Сөембикә шатлыгыннан ни кылынырга белми иде. Аның һәрбер әгъзасы көлә иде. Ул кайдан тотып башларга белми иде. Ул Җәгъфәрне озак кына карап тора иде дә тагы: «Җаным!» – дип барып кочаклый иде. Җәгъфәр үзе дә шат иде. Ул моңынча Сөембикәдән хат-фәлән алмаганга һәм дә аның тугрысында бер дә уйларга тугры килмәгәнгә, ул үзен бөтен Болгар йортында ялгыз дип белеп йөри иде. Сөембикәнең тугры килүе аны йокысыннан уяткан иде. Ул үзене бәхетле дип хис кыла башлады, көләргә тотынды, сөйләргә тотынды, Сөембикәне сөяргә һәм анардан сөелергә тотынды. Сөембикә, Җәгъфәрнең иң ярата торган «болгар коймагын» китертеп, чәй дә хәзерләде. Һәм чәй янына егерменче гасырда болгарларның бер театр уенын алган пластинканы куеп, граммофон уйната башлады. Җәгъфәр әфәнде үзен тагы болгар галәмендә һәм дә алга киткән театрлы болгар галәмендә хис итә башлады. Граммофонга болгар музыкасы кушылды, Җәгъфәр әфәнде тагы ачылды, тагы кәефләнде. Сөембикә дә чыдаша алмады, болгарча йырларга тотынды; болгар операларыннан заманасында мәшһүр «Үги кыз» операсыннан озын бер монолог җырлады. Аның артыннан «Сөембикә» исемле тарихи бер операдан йырлады. Җәгъфәр әфәндегә болар һәммәсе шулкадәр тәэсир кылды, ул чыдаша алмады, Сөембикәне тотып үпте дә:

– Яшәсен болгар! – дип кычкырды.

Бу тавыш Җәгъфәр әфәнденең үзен дә йокыдан уяткан кебек булды. Ул:

– Нинди болгар яшәсен? Ничек яшәсен? Баягы мәдрәсәләр, больница, мәсҗедләре – һөнәр йортлары булган болгарлар яшәсенме? Баягы мин актыккы болгарга актыккы таш куйган болгар яшәсенме? – дип, үзенә үзе сөйләнергә тотынды.

Үзенең Р±Сѓ хәзерге кәефләре бер ялган гына икәнлеге, хәзер шулай иттереп торырга РґУ©РЅСЊСЏРґР° болгар юклыгы, Сөембикәдән башка, тагы РёРєРµ кулыңа СѓРЅРёРєРµ С€У™Рј тотып СЌР·Р»У™СЃУ™ТЈ РґУ™, бер болгар табылмавы исенә төште. ТєУ™Рј үзенең болай кәефләнеп, бөтенләй бетми торган бер милләт кешесе кебек булуына РЅУ™СЂСЃУ™ СЃУ™Р±У™Рї булуын уйларга тотынды. Ахырдан аны теге фикерләреннән күчереп, Р±Сѓ СѓР№РЅС‹ТЈ төшүенә Сөембикә СЃУ™Р±У™Рї булуы, үзенең йомшак СЃТЇР·Р»У™СЂРµ берлән, һәрбер әгъзасында күренеп тора торган С…У™СЏС‚ галәмәте берлән тормышка өмет Р±РёСЂТЇР»У™СЂРµ хәтеренә килде. ТєУ™Рј РґУ™ болгар хатыннарының шундый фикерне борырга, башка халык хатыннарына караганда артык сәләтле булулары, шул артыклыклары берлән РєТЇРї вакытта кирәкле эшләрне оныттырып калдырулары исенә төште. ТєУ™Рј РґУ™, У™РіУ™СЂ РґУ™ аларга егерменче гасырларда С‚У™СЂР±РёСЏ бирелгән булса, бөтен болгарларның китешен икенче СЏРєРєР° борган булырлар РёРґРµ, РґРёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ бераз уйлап торганнан СЃРѕТЈ: В«У?Р№Рµ, булыр РёРґРµ, болгарлар бөтенләй башка болгар булыр иде», – РґРёРґРµ.

Җәгъфәр әфәнде Сөембикә берлән Казанда берәр атна торганнан соң һәм, кайвакытларда тагы милләт алга китәр кебек булып, тагы хакыйкать искә төшеп җимерелгәннән соң, үзләренең утарларына кайтып киттеләр. Җәгъфәр бу китүендә хәбәрсез-нисез бик озак йөргәнгә, Петербургка барганда, Сөембикә бергә барачак булган иде. Шуның өчен Җәгъфәр Петербургта егерменче гасырдагы болгар киемене киеп бару фикеренә килгәнгә, музейлардан формаларын алып, иске болгар рәсемнәреннән карап, Сөембикә Җәгъфәргә дә, үзенә дә киемнәр тегәргә башлады. Һәм әллә ничә тегеп, әллә ничә сүтеп төзәткәннән соң, казаки да, камзул да, җилән дә текте, ләкин киемнәре шундый булдылар – әгәр миллият-фәлән дигән нәрсә булмаса, һичшиксез, киярлек түгел иде. Үзләре киң, үзләре килешсез, үзләре кыйммәт төшә иде.

Шуннан соң Җәгъфәр дә егерменче гасыр болгарларын «киемнәрен ташлаганнар» дип сүгүдән туктаган иде. Сөембикәгә хатын-кыз киеме тегү авыр булмады. Ул вакыттагы мода, ул вакытта мәгариф, мәдәниятнең мәркәзе Пекин булганга, Пекин модасы егерменче гасыр болгар хатыннарының күлмәкләренә бер дә башка түгел иде. Шуның өчен аны тегү бик җиңел булды. Калфак, никадәр үзенең үлчәвен кечерәйтсә дә, егерме икенче гасырга кадәр бетмәгән иде, хәтта, егерме беренче гасырда болгарлардан русларга кереп, алардан бөтен Ауропага күчеп, Ауропада падишаһлык та сөргән иде. Шуның өчен һәммә йирдә мәгълүм иде. Фәкать Җәгъфәр әфәнде Ауропа хатыннары кигәнчә бер кечкенә генә чәчәк иттереп кенә куйдырасы килмәгәнгә, бераз икенче төслерәк булачак иде.

Киемнәр өлгерде. Ноябрь дә керде. Җәгъфәр әфәнде дә хәзерләнде. Тарих җәмгыятендә укылачак әсәре русча да тәмам булды. Китәр көн якынлашты, Җәгъфәр әфәнде тәмам җыенып бетсә дә, Сөембикәнең тәмам хәзер булганы юк иде. Аның авыры (корсагы) барга, исәп берлән, ул баладан котылгач китәчәкләр иде. Сөембикәнең исәбе дә егерменче ноябрьдә тулачак иде. Җәгъфәр дә шул көнне көтәчәк, аннан соң Сөембикә бераз сәламәтләнгәч, ноябрьнең егерме сигезләрендә китәчәкләр иде. Егермесе йитте. Егерме бере йитте, егерме бише йитте, бала һаман юк иде, Җәгъфәр әфәнденең эче поша башлады. Сөембикә дә, иремнән калырга тугры килә дип, эченнән генә кайгырса да, Җәгъфәргә белдермәскә тырыша иде. Шуның өчен, берәр көн яңлыштым, күрәсең, менә шул арада булыр инде, дип, аны һаман җуата иде. Ләкин бала һаман юк иде. Җәгъфәр чынлап ук кайгырырга тотынды. Ноябрьнең егерме җидесендә китәргә ике генә көн кала башлады. Шул көндә бала туса, бәлки, докторлар тырышлыгы берлән барырга да ярар иде. Аннан да калса, Сөембикәнең бара алуында шөбһәләнә башлады. Докторлар китереп каратты. Тәмам утызынчы ноябрьдә туачак, диделәр. Хәзердә Җәгъфәр берлән Сөембикә бергә бара алмаулары беленде. Җәгъфәр егерме тугызында үзе генә китмәкче булды һәм, Сөембикә баладан котылгач, барырга кушып китте. Сөембикә бик барасы килгәнгә, җәмгыятьтә укыр өчен, болгар хатыннарының мәгыйшәтләре, бала тәрбияләре, ирләренә нисбәтләре, киемнәре, гадәтләре хакында бер рисалә дә язган булганга, аның да вакытында укылмый калуына бераз эче поша иде. Җәгъфәр җәмгыятьтә эшнең ничек икәнлеген тәмам аңлатырга һәм өч-дүрт көннән соң сөйләнә торган речьләр, болгарлар хакында була торган докладлар арасына Сөембикәнең речен дә яздырырга кушты. Сөембикә бик моң гына Җәгъфәр берлән күрешеп, хәтта күзләреннән яшьләр дә мөлдерәтеп, Казан вокзалында калды.

Т–У™РіСЉС„У™СЂ шул РєУ©РЅРЅРµ ТЇРє барып җитте. Юлда бер РґУ™ башын чуалтырлык РЅУ™СЂСЃУ™ булмады. РњРѕСЃРєРІР° мөселманнары хакында, бәлки, С…У™Р±У™СЂ алган булса, СЏРєРё Москвадагы галереяга кереп, унтугызынчы, егерменче гасырлардагы РњРѕСЃРєРІР° болгарларының аркаларына РґТЇСЂС‚-Р±РёС€ РїРѕС‚ әйбер күтәреп, сатып йөрүләренең рәсемен РєТЇСЂСЃУ™, СЏРёСЃУ™ В«Р?СЃРєРµ тавышлар» музәсенә кереп, аларның «Старья Р±РёСЂСѓРј! Шара-бара!В» РґРёРіУ™РЅ тавышларын ишетсә, ябылып яткан С…РёСЃР»У™СЂРµ тагы уяныр РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ шулай буласын белгәнгә, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ анда төшмәгән РёРґРµ. Петербургка туп-тугры киткән РёРґРµ. Петербургка төште. Тарих җәмгыятенең СЂУ™РёСЃРµ берлән [килгән] кешеләр Т»У™Рј Петербургның башка халкы берлән, хатыннары берлән бөтен вокзал тулган РёРґРµ. Юлда килгәндә болгар киемендә булмаса РґР°, Петербургка Р№РёС‚У™СЂ алдыннан болгар киеменә киенгән РёРґРµ.

Җәгъфәрне күрү берлән, бөтен халык моңарга таба килә башладылар. Тарих җәмгыятенең рәисе кулыннан кысып күреште һәм дә Сөембикә килә алмавын бик кызганды. Башкалар да сәламләштеләр, Җәгъфәр әфәндегә төрле яктан чәчәк ата башладылар. Бөтен дөньясын чәчәк берлән тутырдылар, Җәгъфәр әфәнде чәчәккә аз гына күмелмәде. Һәммә йирдән «Яшәсен Җәгъфәр, яшәсен Сөембикә!» дигән тавышлар ишетелә башлады.

Һәммә кеше Җәгъфәргә якынрак килмәкче була иде. Һәммә кеше Җәгъфәрне күрмәкче була иде. Һәммә кеше – Җәгъфәр берлән сөйли торган, хәтта кулларын кыса торганнары – [үзләрен] бәхетле саныйлар иде. Хатыннарга Җәгъфәрнең кара күзләре, кара чәчләре, түгәрәк сакаллары гаҗәеп җиденче күктән кебек күренә иде. Аның төсе бик матур, бөтен кешене гаҗәпкә калдырырлык, Йосыф пәйгамбәр кебек беленә иде. Шуның өчен һәммә кешенең уенда, телендә Җәгъфәр генә иде. «Яшәсен!» тавышлары берлән бөтен вокзалны күтәрәләр иде.

Җәгъфәр бу тавыш, бу тыгызлыктан көчкә котылды. Рәис берлән бер хатын аны каретага утыртып алып китә башладылар. Диңгез кебек халык тагы болар артыннан китте. «Яшәсен!» тавышлары тагы гөрләде.

Озак үтмәде, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ үзенә хәзерләнгән йортка барып җитте Т»У™Рј, китерүчеләрдән аерылып, СЏР» РёС‚ТЇРіУ™ мәшгуль булды. Бераз йоклаганнан СЃРѕТЈ, моңарга тәгаен кылган хезмәтче РїРѕРґРЅРѕСЃ берлән бер РєСѓС‡У™ хат, әллә никадәр визитный карточкалар кертте. ТєУ™Рј, бер карточкага күрсәтеп, шул кешенең РєТЇРїС‚У™РЅ көтеп торуын аңлатты. Карточкадагы исемгә караганда, «кенәз Гиреев генерал Рј-СЂВ» РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ: «Боерсын», – РґРёРґРµ. Генерал керде Т»У™Рј РґУ™, исәнләшкәннән СЃРѕТЈ, үзенең «Болгар музыкасыны саклау» җәмгыятенең әгъзасы Т»У™Рј РґУ™ СЂУ™РёСЃРµ, җәмгыять тарафыннан Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ исеменә биреләчәк мәҗлескә аны чакырырга җибәрелгән икәнлеген Р±У™СЏРЅ итте. Генералның әйтүенә караганда, барырга вакыт йиткәнгә, элегрәк У™Р№С‚У™ алмавы өчен генерал гафу үтенде. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ барырга хәзерләнәчәген РІУ™РіСЉРґУ™ кылып, үзенең әсәрләреннән бер китапны [биреп]: «Сез [РЅРµТЈ] шуны укый торуыңызны үтенәм, РјРёРЅ берәр минутка гына сезне ялгыз калдырырга мәҗбүрмен», – РґРёРї чыгып, киемнәрене рәтләп керде. ТєУ™Рј генерал китапны РєСѓСЏ башлагач: «Сезгә СЏРґРєСЏСЂ булсын!В» – РґРёРґРµ. Генерал Р±РёРє шатланып кабул итте. ТєУ™Рј Т»У™РґРёСЏ икәнлеге[РЅРµТЈ] РјУ©РјРєРёРЅ кадәр болгарларча язылуын Т»У™Рј үзенең исеменең язылуын үтенде. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ үтенечен кабул итте. Р?шектән чыктылар.

Урам тулы Җәгъфәр әфәндене күрергә килгән халык «Яшәсен!» тавышлары берлән каршы алдылар. Чәчәкләр берлән бөтен дөньясын тутырдылар. Җәгъфәр әфәнде баш иде һәм бер-ике сүздә рәхмәт укыды да, каретага утырып, генерал берлән китте. Кара болыт төсле халык тагы кузгалды, тагы «Яшәсен!» тавышы гөрелдәде, тагы шул халык диңгезе Җәгъфәр артыннан хәрәкәт итә башлады. Җәгъфәр әфәндене тагы «Яшәсен!» тавышлары берлән урамда моның килүенә җыелып куйган халык каршы алды. Аларның тавышларыннан, чәчәкләреннән көчкә котылып, мәҗлес өенә керде. Һәммәсе бердән каршы алдылар, бик күп кеше берлән күрештеләр. Бик күп кеше берлән баш иеште. Һәммәсенә рәхмәт укыды.

Утырыштылар. Музыка тавышы ишетелә башлады. Җәгъфәр әфәнде ирләр, хатыннардан тупланган бер оркестр күрде. Музыка әллә нинди таныш музыка, әллә нинди тәэсирле иде. Җәгъфәр әфәнде бик тиз музыканың болгар музыкасы икәнлеген, егерменче гасырда мәшһүр бер болгар музыкантының «Уй» исемендә бер романсы уйналдыгыны аңлады. Уен бетте. Бөтен салонда кул чабу тавышлары, «Браво!» тавышлары дөньяны күтәрде. Бераз вакыт үтте. Һәммә кеше болгар музыкасы тугрысында сөйли башлады. Менә оркестрга скрипкә берлән бер хатын чыкты һәм дә «Чегән хатыны» дигән болгар операсыннан бер романсны уйнады. Осталыгы, музыкасының тәэсирлеге берлән халыклар шулкадәр оедылар, залда бер кеше юк кебек, «ыһ» дигән тавыш ишетелми иде. Музыка туктады. Баягыдан битәр кул чабарга, баягыдан битәр «Браво!» тавышлары чыгарга тотынды. Җәгъфәр әфәнде буның берлән шулкадәр тәэсирләнде, һич әйтеп бетерерлек түгел. Тагы музыкалар уйналды. Тагы тәбрикләр, тагы «Браво!» лар.

Озак үтмәде, аш бирелә башлады. Ашлар болгарларча хәзерләнгән РёРґРµ. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» салма, аның артыннан куллама, аның артыннан бәлеш бирелде. РђРЅС‹ТЈ артыннан башка ашлар китерелде. РђС€ арасында СЃТЇР·Р»У™СЂ болгар музыкасыннан болгар ашына күчте. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ болгар ашын мактыйлар РёРґРµ, куллама килгәч, Т»У™Рј РґУ™ СЂУ™РёСЃРµ җәмгыять Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ хакына РјРѕРЅС‹ТЈ РєСѓР» берлән ашалуын Р±У™СЏРЅ кылды. «Куллама» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· РґУ™ РєСѓР» берлән ашаудан икәнлеген белдереп, У™РіУ™СЂ кашык берлән ашасалар, болгар ашы булмавын СЃУ©Р№Р»У™РґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ болгарларда РєСѓР» берлән ашый торган ашлар алдыннан РєСѓР» юылуын СЃУ©Р№Р»У™Рї бетермәс борын, хезмәткәрләр кечкенә-кечкенә комганнар берлән куллар юдыра башладылар. Болар Т»У™РјРјУ™СЃРµ мәҗлестә кылынды.

Р У™РёСЃРЅРµТЈ Р±Сѓ сүзенә Т»У™РјРјУ™СЃРµ каршылык кылмаенча, СѓР» кушканча эшләделәр Т»У™Рј куллама ашарга тотындылар. Р›У™РєРёРЅ куллама ашау Р±РёРє авыр булды, Р±РёРє күбесе бармакларын пешерделәр, киемнәренә майлар тамыздылар, кулларын Р±СѓСЏРї бетерделәр. РќУ™ РёСЃУ™ ашап бетерделәр, тагы РєСѓР» юылды. Р?кенче ашлар килде. Мәҗлес ахырына Т—РёС‚У™ башлады. Арадан бер кеше торды РґР° СЃТЇР·РіУ™ башлады (Р±Сѓ кешене Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә Петербургтагы музыка академиясе мөгаллиме РґРёРї таныштырганнар РёРґРµ):

– У?фәнделәр, безнең мөкатдәс җәмгыятемезнең максаты болгар музыкасын саклау РІУ™ аның табигый матурлыгын җуймау идеке һәркемгә РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Без, Р±Сѓ хезмәтне РёС‚У™СЂ-итмәс, үземезнең өлешемезгә шундый мөкатдәс хезмәт төшдеке өчен Р±РёРє шатмыз. Һәрвакыт Җәнабе Хактан шул хезмәтемездә дәвам РёС‚У™СЂРіУ™ СЏСЂРґУ™Рј итүен телимез! Безнең Р±Сѓ эшемезнең кирәклегендә һичкемнең С€У©Р±Т»У™СЃРµ булмаса РґР° Т»У™Рј РґУ™ болгар музыкасының галилеге хакында берәүнең РґУ™ шиге булмаса РґР°, РјРёРЅ, болгар музыкасының Р±Сѓ РєУ©РЅРЅУ™СЂ әһәмиятле РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ булганга, аеруча безнең арамызда, безне үзенең безнең җәмгыятемезгә РєРёР»ТЇРµ берлән шат иткән Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ булганга, безнең болгар музыкасы хакында булган фикеремезне сөйләмәкче булам. ТєУ™Рј РґУ™ Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәнденең Җәнабе Галиеннән (өстенлек иясеннән), У™РіУ™СЂ безнең аңлавымыз яңлыш булса, дөрестләвен үтенәм. Р§У©РЅРєРё бер милләтнең милли музыкасын милли кеше кадәр һичкем аңлый алмыйдыр. Болгар музыкасы РђСѓСЂРѕРїР° музыкаларыннан бөтенләй башка, РђСѓСЂРѕРїР° музыкасы күңелнең бер ягыннан чыкса, болгар музыкасы икенче ягыннан чыга. РђСѓСЂРѕРїР° музыкасы күңелгә бер яктан СЂУ™С…У™С‚ Р±РёСЂСЃУ™, болгар музыкасы икенче яктан СЂУ™С…У™С‚ Р±РёСЂУ™. «Болар кайсысы бөек?В» – РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РіУ™ РјРёРЅ җавап Р±РёСЂУ™ алмыйм. Минемчә, болар икесе РґУ™ бөек, икесе бер-берсеннән башка ярты гына, икесе РґУ™ бер-берсен камилли. Ауропада музыканың алга РєРёС‚ТЇРµ, тәмам музыкамыз камил РґРёСЋ, минемчә, болгар музыкасын без аңлый башлаган Т»У™Рј РґУ™ анардан файдалана башлаган РєУ©РЅРЅУ™РЅ булырга РєРёСЂУ™Рє. Болгар музыкасы унтугызынчы-егерменче гасырларда артык РјРѕТЈ, Р±РёРє бертөсле, РґРёРї яманлана РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен анарга СѓР» вакытта У™Т»У™РјРёСЏС‚ бирелмәгән РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ хәзер шул СЃТЇР·Р»У™СЂ, СЏРіСЉРЅРё «бик РјРѕТЈ, Р±РёРє бертөсле» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ макталу өчен әйтеләдер.

Аның моңлыгы үзенә бер гүзәллек бирә, безне үзе берлән әллә нинди ерак-ерак киләчәкләргә һәм дә үткән хисләргә алып китә. Безне егерме ел элек булган кешеләремез берлән, дустларымыз берлән күрештерә, сөйләштерә, ниһаять, еглаштыра, куркынычлы киләчәкләр, яхшы киләчәкләр арасындагы пәрдәне күтәрә, безне тагы анда илтеп куя, андагы эшләрне, андагы хәлләрне күрсәтә. Аның бертөслелеге безнең табигатемезгә мантыйкыйлык бирә, фикерләремезне, уйларымызны акыртын гына йомшата, үземезгә сиздерер-сиздермәс кенә үзенә кирәк якка алып китә. Аның моңлыгын, бертөслелеген гаеп иткән кешеләр – сандугачның тавышын ишетеп, әтәчтән өйрәнергә кушкан кешеләр иде.

Аларда музыканы аңлау, аның файдасын белү бик аз иде. Шуның өчен аларны гаепләргә дә ярамый. Болгар музыкасының бер артыклыгы һәм дә, минемчә, иң әһәмиятле артыклыгы – аның бөтен тамырлардан йөрүе һәм дә кирәкле җирләрен чеметтереп-чеметтереп алган төсле булуыдыр. Бу хисне аңлатырга сүз юк. Һәммәгез дә, әлбәттә, үзегез татыгансыз! Болгар музыкасы бу үзенчәлеге берлән һичбер вакытта үз исемен югалтмаячак, һәм дә йөрәкләреннән чыккан болгарларның да исемнәрен үзе берлән бергә кыямәткә кадәр алып барачактыр! […]

Бу сүзләргә тагы «Браво!» тавышлары берлән бөтен дөнья тулды. Мөгаллимне әллә ничә мәртәбә торып рәхмәт укырга мәҗбүр иттеләр. Җәгъфәр әфәндегә бу сүзләрне ишетү әүвәлрәк яхшы булса да, актыккы җөмләләре бик каты тәэсир кылды.

Алай булса да, боларга каршы бер сүз әйтергә һәм боларның сүзләрен расларга йә тәнкыйть кылырга кирәк иде.

Бераз тавыш беткәч, Җәгъфәр әфәнде торды. Аның торуын күргәч, һәммә зал тып-тын булды. Һәммәсе дүрт колак берлә тыңларга хәзерләнделәр. Җәгъфәр әфәнде акыртын гына, күзләреннән чыгар-чыкмас яшьне тотып кына сүзгә башлады:

– У?фәнделәр! Сезнең итдегегез хезмәтләр өчен, безнең үземез саклый алмаган музыкамызны сакладыгыгыз өчен Т»У™Рј РґУ™ РјРёТЈР° хосусый шулкадәр илтифат кылдыгыңыз өчен Р±РёРє СЂУ™С…РјУ™С‚! Сезнең Р±Сѓ хезмәтләрегез Р±РёРє мөкатдәс. Сезнең безнең үземез саклый алмаган музыкамызны саклавыгыз өчен, безнең музыкантларымыз, безнең бабаларымызның рухлары сезгә СЂУ™С…РјУ™С‚ укыйлар, сезгә һәрвакыт СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™Р»У™СЂ. ТєУ™Рј РґУ™ сез безнең музыкамызны саклавыгыз РёР»У™РЅ безнең исемемезне, үзен ТЇР·Рµ саклый алмаган бер милләтнең исемен генә сакламыйсыз, бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° РЅРёС‡У™ РјРµТЈ еллар үткәч, болгарларның Т»У™РјРјУ™ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРµ беткәч С‚У™, аларның исемнәре РґУ™ югалгач та РєРёР»У™ торган миллионнар-миллионнар кешеләргә файда итәсез. ТєУ™Рј РґУ™ үзегезнең РёР·РіРµ исемегезне кыямәткә кадәр калдырасыз. Болгар музыкасы хакында минем фикерем, бәлки, күпертүледер. Р§У©РЅРєРё болгарчы булганга, РјРёТЈР° болгарның Т»У™РјРјУ™ РЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ башка халыкларныкыннан артык күренәдер. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен минем фикерем тәнкыйтьне күтәрерлек булмаганга, музыка хакындагы фикеремне СЃУ©Р№Р»У™РјРёРј, фәкать шунысын гына У™Р№С‚У™Рј: минемчә, мөгаллим әфәнденең безнең болгар музыкасы хакында СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ СЃТЇР·Рµ Р±РёРє дөрестдер. Аңарга үзләрен белмәгән, милләтләрен белмәгән, музыкаларын белмәгән бер халыкның музыкасы хакындагы Р±У™СЏРЅС‹ өчен Р±РёРє рәхмәтлемен. Тагы шуны гына әйтмәкче булам: болгар музыкасында моңлык, бертөрлелек, минемчә, болгарларның табигатьләренең РјРѕТЈ икәнлеген, бетә торган халык икәнлеген белдерә торган бер үзенчәлегедер.

Бертөрлелеге болгарда тормышның бертөрлелегеннән, ягъни бу көнгесе – кичәгесенә, кичәгесе өченчекөнгесенә охшавыннан булырга кирәк дип уйлыйм. Бу сүзләремнең дөрест-дөрест түгел икәнлеге хакында һичбер каршылыгым юк. Мин музыкант булмаганга, музыка хакында минем фикерем унтугызынчы-егерменче гасырда тиречеләр, итчеләр гыйлем мәсьәләсенә катышу кебек булганга, ул мәсьәләне белгечләргә тапшырам. Сездән шул мөкатдәс хезмәттә дәвам итүегезне үтенәм! Үзе беткән милләтнең исеме югалмасын. Үземез беттек, әсәремез калсын! Үземез саклый алмаган эшне сезнең шикелле ышанычлы, хыянәтсез милләткә, бөтен бабаларымыз тарафыннан васыять итүче булып сезгә калдырам, файдаланыңыз!.. Башкалар да файдалансыннар, чыгаручылар төсле булып, музыкамыз бетмәсен! – диде дә, сөйләргә сүзе бик күп булса да, күзләренә бик яшь тулгач һәм тавышлары үзгәрә башлагач утырды.

Моңарга да куллар чаптылар, моңарга да «браво!» лар кычкырдылар. Сачәкләр ыргыттылар. Ләкин болар һәммәсе дә Җәгъфәр әфәндегә мыскыл итү кебек күренә иде. Аштан соң тагы музыка башланды. Тагы болгар көйләре уйналды. Народный көйләрдән «Сакмар» көе һәм композитор язган көйләрдән «Язмыш» дигән бер операдан романслар уйналды. Һәм дә бер кеше берлән бер барышня моңарга болгарча йырладылар. Йырлары да бик яхшы чыкты, ләкин әйтүләрендә руслык беленеп тора иде. Бу йырлар Җәгъфәр әфәндегә тагы бик каты тәэсир кылды.

Озак үтмәде, болгарларның «Талныш» исемле операларыннан бер пәрдәсен синематографның эше берлән күрсәттеләр (СѓР» вакытта алар Р±РёРє камил булганнар РёРґРµ, бар эшләрне, хәрәкәтләрне, кылынышларны, тавышларны – һәммәсен РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ беләләр РёРґРµ). Талныш ролендә егерменче гасырда үзенең тавышлары берлән дан тоткан Лалә исемле кыз РёРґРµ (Р±Сѓ кыз руслар арасында Лилия исеме берлән РјУ™С€Т»ТЇСЂ РёРґРµ). Лаләнең тавышларының яхшылыгыннан Т»У™Рј Талнышның көрәшүләренең тәэсирлегеннән Т»РёС‡ егламаенча торырлык түгел иде… Р?кенче яктан, СЂСѓСЃ кызларының, СЂСѓСЃ кенәзләренең үзенең хан[лык]РЅС‹ шулкадәр олылау берлән торулары, ирекле-ирексез Т–У™РіСЊС„У™СЂ әфәндегә татар ханнарының солтанатларын, бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ дер селкетеп Көнчыгыш Ауропада ТЇР·Р»У™СЂРµ генә торуларын, СѓР» мәмләкәте, СѓР» зурлык… Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ бара-тора, бетә-бетә Р±Сѓ РєУ©РЅРіУ™ калуны уйлап, изелеп киткән РёРґРµ.

РђРЅС‹ТЈ артыннан болгар драмасыннан – «Теләнче кыз» РґРёРіУ™РЅ бер драмадан бер РїУ™СЂРґУ™ күстәрделәр. РњРѕРЅС‹ТЈ күренешләре, У©Р№ җиһазлары, уенчыларның киемнәре – Т»У™РјРјУ™СЃРµ болгарча булганга, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә боларны карау, үзенең милли драмасын актык РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РєТЇСЂТЇ әллә РЅРёРЅРґРё С…РёСЃР»У™СЂ уяндырды. Т®Р»У™ торган кешеләрнең җан чыгар алдыннан балаларына, сөекле хатынына, Р·СѓСЂ музыкантларның музыка коралларына күзләрен тутырып-тутырып караганы кебек карый РёРґРµ. Боларга әллә РЅУ™СЂСЃУ™ әйтергә теләгән кебек С‚У™ була РёРґРµ. У?ллә РЅУ™СЂСЃУ™ сорарга РґР° теләгән кебек була РёРґРµ, үзенең РЅРё эшләгәнен белми РёРґРµ. Бу мәҗлестән СЃРѕТЈ, Р±Сѓ кайгыларны яңартудан СЃРѕТЈ сәгать сигезләр булганга, сәгать СѓРЅРґР° Тарих җәмгыяте тарафыннан СЏТЈР° гасырны каршы алырга чакырылган булганга, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ тагы бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ җәмгыятькә СЂУ™С…РјУ™С‚ укып, Р±РёРє күбесе берлән күрешеп, җәмгыять тарафыннан бирелгән болгар музыкасын уйный торган машинаны алып Т»У™Рј РґУ™ җәмгыять тарафыннан бирелгән мактаулы әгъзалык исемен кабул итеп, өенә кайтып китте.

Күргән, белгән, ишеткәннәрен бераз рәткә салганнан соң, самавыр китерергә кушты. Җәгъфәр әфәнде чәй яратмаса да, болгарларның чәй яратуларын белгәнгә һәм дә болгар романнарында шундый чәй эчеп кенә гомерен үткәрә торган кешеләр тасвирына да тугры килгәнгә, самавырдан булар чыгарып чәй эчү аның һушына бик китә иде. Өйдә вакытта алар Сөембикә берлән дә шулай утырышып, озын иттереп, болгарча, һәммә нәрсәне онытып, чәй эчәләр иде. Бу юлы да Җәгъфәр әфәнде шулай бер болгарланып алмакчы булган иде. Һич ашыйсы килмәсә дә, кондитердан болгар как-төше китергән иде (бу как-төш егерме беренче гасырларда руслар арасында бик таралган иде).

Үзенең өстендә болгар киеме булганга, моның бүлмәсе хәзер егерменче, унтугызынчы гасыр болгарының Петербургка «дин» өчен дип, динсезлек өчен падишаһка прашение бирергә килеп, бер швейцарга акчалар биреп киткән депутат бүлмәсе төсле булган иде. Җәгъфәр әфәнде үзе дә моны сизә иде, мөмкин кадәр шул рәвешчә ясарга тырыша иде. Килгән русларга болгар тормышын күрсеннәр өчен һәм дә табигате дә шуны теләгән өчен, шулай җыештырткан иде. Сөембикә булса, бу өй бөтенләй болгар тормышының үрнәге булачак иде. Һәм уйда шулай уйланылган иде. Ләкин, аның булмавы аркасында, шулай бертөрле генә җыелган иде. Чәй эчте, болгарлар төсле озын эчте, мөмкин кадәр болгарлар төсле үткән эшләрне, хәзерге хәлләрне чагыштырмаска тырышты, мөмкин кадәр һәммә эшне Аллага тапшырам дип бетерергә теләде.

Р›У™РєРёРЅ алай булса РґР°, күңелендә янган утны Т»РёС‡ сүндерә алмады. ТєУ™РјРјУ™ күргәннәрен, хәтта күрәчәкләрен РєТЇР· алдыннан Т—РёР±У™СЂУ™ алмады. Вакыт Т—РёС‚У™ башлагач, киенергә хәзерләнә башлады, киенеп беткәч, Сөембикәнең РєРёР»У™ алмавы, бәлки, аның хәзер авырып ятуы, ТЇР»ТЇ ихтималы РґР° барлыгы хәтеренә төште Т»У™Рј эчен пошыра башлады. Альбомны алып, бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ Р±РёРє озак Сөембикәгә карап торды. Сөембикә РјРѕТЈ, кайгылы, авыру төсле күренә РёРґРµ. Р?кенче караганда: «Миңа карама РёРЅРґРµ, бар РёРЅРґРµ, үземезнең бетүемез шатлыгын күтәреш РёРЅРґРµ!В» – РґРёРіУ™РЅ төсле була РёРґРµ. Караган саен, Сөембикә төрлечә СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ төсле була РёРґРµ, караган саен, кәефсезлек арта бара РёРґРµ, актык караганда Сөембикә: В«Т–РёС‚У™СЂ инде», – РґРёРіУ™РЅ кебек булды. Т–У™РіСЉС„У™СЂ РґУ™: В«Т–РёС‚У™СЂВ», – РґРёРґРµ РґУ™ тиз генә чыгып китте.

Озак үтмәде, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ Р·СѓСЂ зал эчендә әллә никадәр кешеләр арасында үзен РєТЇСЂРґРµ. Бик РєТЇРї кешеләр күрештеләр. Бик РєТЇРї галимнәр РєРёР»ТЇРµ өчен рәхмәтләр укыдылар. Бик РєТЇРї хатыннар РјРѕРЅС‹ТЈ У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ хакында фикерләрен Р±У™СЏРЅ кылдылар. Бик РєТЇРї кеше, РјРѕРЅС‹ТЈ берлән СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµ Р±РёРє Р·СѓСЂ бәхеткә санап, СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ сүзләрен РґУ™ үзләренең хатирә дәфтәрләренә В«Р?РєРµ РјРµТЈ бер йөзенче ел[РЅС‹ТЈ] актык сәгатьләрендә егерме икенче гасырны көткән вакытта язмыш РјРёРЅРµ бер Р·СѓСЂ мәҗлескә тугры [китереп], шул мәҗлестә булган болгарларның РёТЈ РјУ™С€Т»ТЇСЂ мөхәррирләреннән, галимнәреннән Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ берлән күрешү, хәтта бер-РёРєРµ СЃТЇР· СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ бәхетенә РґУ™ ирештерде» РґРёРї С‚У™ язганнар РёРґРµ. Бу кешеләргә Р±Сѓ эшләр, Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂ никадәр шатлык булса РґР°, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә шулкадәр С…У™СЃСЂУ™С‚ РёРґРµ, шулкадәр авыр РёРґРµ, авыр булган саен, авырлыгын белдермәс өчен, тырышу авырлыгыннан РґР° авыр РёРґРµ. Залның бер ягында Р·СѓСЂ бүлмәдә болгарларның рәсемнәре ачык куелган РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ боларны РєТЇСЂТЇРґУ™РЅ качса РґР°, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ берлән СЃУ©Р№Р»У™С€У™ торган бер тарих галиме, болгарларның хатыннардагы СЏРїРјР° яулык кайвакыт башланып, кайвакыт бетүен белмәгәнгә, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндене алып кереп, өрпәкле бер болгар карчыгының РґРѕРіР° кылуын тасвир кылынган бер рәсемне күрсәтте Т»У™Рј сораячак сүзен сорады. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ җавап Р±РёСЂРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ чыгачак булса РґР°, РєТЇР·Рµ әле бер рәсемгә, әле бер рәсемгә төшеп, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндене ихтыярсыз калдырган РёРґРµ. Рәсемнәре берлә бөтен зал тулган РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ болгар тормышыннан булганга, болгар белгеченә Р±РёРє РєТЇРї РјУ™РіСЉРЅУ™ алырлык РёРґРµ.

Унтугызынчы гасырдан башлап беткәнгә кадәр килгән болгарларның Р·СѓСЂ кешеләре, РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ, У™РґРёРїР»У™СЂРµ, галимнәре, шагыйрьләре, драматурглары, С…У™РєРёРјРЅУ™СЂРµ, музыкантлары, народниклары – Т»У™РјРјУ™СЃРµ үзләренең РёТЈ РјУ™РіСЉР»ТЇРј вазгыятьләрендә төшерелгәннәр РёРґРµ. Аңарга башка, йөзек салыш уйный торган кызлар-егетләр җыены, унтугызынчы-егерменче гасырда «Сабак абызтайның кулына чыбык тотып сабак бирүе», «Болгар кызларының ярыктан берсе өстенә берсе менеп егетләрне караулары», «Болгар балаларының У™Р№Р»У™РЅ-Р±У™Р№Р»У™РЅ уйнавы» […] РІУ™ боларга РґР° башка РґР° әллә никадәр рәсемнәр бар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ Р±РёРє озак карап Р№У©СЂРґРµ. Бу рәсемнәр арасында Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәнденең бер РґУ™ РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ рәсемнәре РґУ™ Р±РёРє РєТЇРї РёРґРµ. Болар арасында егерменче гасыр рәссамнарыннан чыккан «Болгар уе» РґРёРіУ™РЅ, ага торган СЃСѓ буенда яшел ТЇР»У™РЅРґУ™ яңагына таянып уйлый торган егетне тасвир кылынган рәсем РјРѕРЅС‹ТЈ һушына Р±РёРє китте. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ моңарга карап, рәсем[РґУ™] тасвир кылынган егеттән РґУ™ Р±РёС‚У™СЂСЂУ™Рє СѓР№РіР° чумды. Бу егетнең РЅРё уйлавы ихтималы барлыкларын, һәммәсен хәтереннән кичерде. Р?ТЈ актыктан гына егерменче гасырда бер болгар мөхәррирен, динсез диеп кыйнап, бөтен РґУ©РЅСЊСЏСЃС‹ канга буялып бетүен, күзен акайткан бер кешенең тегене типкәләвен, икенчесенең кесәләреннән язган нәрсәләрен алып ерткалавын, бер РёСЃРєРµ генә чапан РєРёРіУ™РЅ мулланың тегене кыйнарга төртеп күрсәтеп торуы Т»У™Рј РґУ™ ерактанрак кайсы себерке, кайсы агач күтәреп У™РґРёРїРЅРµ кыйнарга килүләрен тасвир кылынган рәсемне РёТЈ СЃРѕТЈ РєТЇСЂРґРµ. Бу рәсемгә карап, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ РЅРё әйтергә РґУ™ белмәде, Р№У©Р·Рµ СѓС‚ кебек кызарды. Бу рәсемдәге кабахәтлек өчен руслардан оялды. Хәтта рәссамны РґР° гаепләмәкче булды. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ СЌС€ чын булганга, гаеп рәсем түгеллеге хәтеренә төшеп, РјРѕРЅС‹ ничек С‚У™ аңлатырга белмәде. Т®Р·Рµ РЅРё эшлисен белмәсә РґУ™, күңелдән: «Начар халыкмыни СЃРѕТЈ, РЅРёРє Р±Сѓ эшне эшләгәннәр?В» – РґРёСЏ РёРґРµ. Руслардан берсе-берсе буңарга бәйләнешле бер-бер СЃТЇР· ачмасын РґРёРї, тиз генә икенче СЏРєРєР° чыкты.

Зал тулы халыклар рәсемнәрне карыйлар РёРґРµ. Рәсемнәр хакында фикер алышалар РёРґРµ. У?ллә никадәресе шул рәсемнәрнең копияләрен алу тиешлелекләрен сөйлиләр РёРґРµ. Р?кенчеләре болгар мөхәррирләренең рәсемнәре хакында, аларның С‚У©СЃР»У™СЂРµ хакында, тәрҗемәи хәлләре хакында сөйлиләр РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ икенче залга чыкты. РђРЅРґР° болгарларның әйберләре куелган РёРґРµ. РњРѕРЅРґР° тарих белгән заманнан бирле булган болгарларның әйберләре бар РёРґРµ. Акчалары, киемнәре, зиннәтләре, У©Р№ җиһазлары, хатын-кыз зиннәтләре, табак-савытлары – Т»У™РјРјУ™СЃРµ бар РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ боларны тагы Р±РёРє озак карап торды. Болар арасында Т®Р·Р±У™Рє ханга Мисыр хәлифәләреннән җибәрелгән кылыч та бар РёРґРµ. РњРѕРЅРґР° РґР° Р±РёРє озак торды. РњРѕРЅРґР° РґР° болгарлар хакында, аларның киемнәре хакында, аларның торулары хакында Р±РёРє РєТЇРї СЃТЇР·Р»У™СЂ ишетте. Болар арасында Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™, Р·РІРѕРЅРѕРє тавышы ишетелә башлады. ТєУ™Рј анда РґР°, РјРѕРЅРґР° РґР° хезмәткәрләр залга җыелырга вакыт икәнлеген белдереп Р№У©СЂРё башладылар. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ РґУ™ СЃСѓ кеби ага торган халык берлән бергә чыкты. РђРЅС‹ каршы залга, СЂУ™РёСЃ янындагы үзенә хәзерләнгән урындыкка утырттылар. Залдагы халык Р±РёРє кызу-кызу урынлаша башладылар. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ бер якта Р±РёРє РєТЇРї РёСЂР»У™СЂ, хатыннардан торган оркестр РєТЇСЂРґРµ.

Озак үтмәде, тагы звонок булды һәм яңа гасыр керергә биш кенә минут калганлыгы белдертелде. Халык һәммәсе дә, «Ура!» дип кычкырырга хәзерләнеп, тамакларын рәтләргә тотындылар. Тамак тавышы аз гына безнең унтугызынчы-егерменче гасырда мулла хотбә (нотык) укып бетергәндә бөтен мәсҗедне күтәрә торган тамак кыру тавышы булмаенча калды. Һәммә кешенең, менә йитә, менә йитә, дип, йөрәкләре леп-леп итә башлады. Менә кинәттән оркестр да гөрләп китте. Бөтен залны музыка тавышы алды. Һәммә кеше бу моңны – болгарларның тормышларының ничек икәнлеген күрсәтә торган шаһитны – бик ихлас берлән, һәр тавышыннан әллә нинди уйларга чумып тыңларга тотындылар. Бу көй болгарның яңа көйләреннән егерме беренче гасырда чыккан «Өмет бетте» дигән көй иде. Бу көй шулкадәр тәэсирле иде, нинди җиңел уйлы җилбәзәкләрне дә бик тирән фикерләргә чумдыра иде. Нинди каты йөрәкле кешеләрнең дә күзләреннән яшьләр агыза иде. Җәгъфәр әфәндегә бу алай тәэсир кылмады. Ул хәзер шулкадәр кәефсез, шулкадәр авыр хәлдә иде – һичбер нәрсәгә кайгыра белми иде. Музыка туктады. Бөтен залны «Ура!» тавышлары тутырды. Һәммә яктан «Яшәсен яңа гасыр, яшәсен!» тавышлары ишетелә башлады. Бердән музыка гөрләде. Оркестр баягыдан да гайрәт берлән русларның «Барабыз» дигән уенын уйный башлады. Бу көй шулкадәр кәефле, шулкадәр моны тыңлавы җиңел иде, нинди кайгылы кешенең дә кайгыларын Каф тавы артларына таратырлык иде. Музыка туктады. «Ура!», «Яшәсен!» тавышлары тагы дөньяны күтәрде. Электрик утлары бөтен дөньяны алган иде. Урамнан да «Ура!» тавышлары ишетелә иде. Озак үтмәде, тагы «Яшәсен!» тавышлары күтәрелә иде. Җәгъфәр әфәндене рәис яңа гасыр берлән тәбрик кылып: «Яңы гасыр мөбарәк булсын!» – дигән сүзгә Җәгъфәр әфәнде: «Өмет бетте, сезгә мөбарәк булсын, барыңыз!» – диде. Һәм күзләреннән яшьләр ага башлады. Кешеләр бер-берсе илән күрешә, тәбрик кылыша башладылар.

Бер чирек сәгать үткәннән соң, рәис, кафедрага чыгып, бер кыска гына, яңа гасырның гомумкешелек өчен сәгадәт гасыры булуын теләп, ашка чыгарга үтенде. Һәм Җәгъфәрне алып, зур залның ишеген ачып җибәрде. Тагы музыка гөрелдәде, болгарларның «Агач башы» дигән көе уйнала башлады. «Браво!» лар, «Ура!» лар, «Яшәсен!» нәр берлән тагы бер зал гөрләгәннән соң, һәммәсе урынлы-урынына утырдылар. Җәгъфәр тагы иң түргә утырды. Аш килә башлады. Ашлар арасында вак-төяк сүзләргә башка, арада килә торган болгар ашлары хакында сөйләнә иде. Кайсы – болгар ашы[н] яхшы, кайсылары бик майлы табалар иде. Хәтта кайсылары шул майлы ашларның болгарларның рухларын үтерүгә сәбәп булуын, аларны дорфаландыруын, ашларны ашап йөрүне үзләренә вазифа ясаган муллаларның бигрәк тупас булуларына кадәр барып йитәләр иде. Ни сөйләсәләр, ни кылынсалар да, Җәгъфәр әфәнденең иң авырта торган йиренә тия иде. «Ура, яшәсен, яңа гасыр яшәсен!» – дип, бокаллар күтәрелгәннән соң, рәисе җәмгыять аяк үрә торып сүзгә башлады:

– Бу РєУ©РЅРіРµ РєУ©РЅ – үткән заманда мисалы күрелмәгән көндер, Р±Сѓ вакытка кадәр РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ вакыйгалар булса РґР°, РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ бәлаләрдән РґУ©РЅСЊСЏ котылып калса РґР°, аларның шатлыклары РґР° Р±Сѓ РєУ©РЅРіРµ РєУ©РЅРЅРµТЈ шатлыгына РЅРёСЃР±У™С‚ кылырлык түгелдер. Үткән егерме беренче гасырның кешелек тарихында РЅРёРЅРґРё әһәмиятле урын тотуы мәгълүмдер. Бу гасырның уйлап табылган әйберләре, Р±Сѓ гасырның ачышлары унтугызынчы-егерменче гасырларны гына түгел, егерме беренче гасырның үзенең халыкларын РґР° хәйрәттә (хәйран калу) калдырмыштыр. Безне чолгап алган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ, күземез РєТЇСЂРіУ™РЅ РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ – Т»У™РјРјУ™СЃРµ егерме беренче гасырда ачылган СЏРёСЃУ™ егерме беренче гасырда җитештерелгәндер. Егерменче гасырда дәвалау РјУ©РјРєРёРЅ түгел РґРёРї фараз кылынган авырулар, егерменче гасырда РёТЈ куркынычлы дошман саналган микроблар, егерменче гасырда уйлый алмаган фикерләр – Т»У™РјРјУ™СЃРµ егерме беренче гасырда мәйданга чыкмыштыр. Минем мәкъсудым – Р±Сѓ гасырның ачышларын санау түгел. Фәкатъ СЏТЈР° гасырга керер өчен бер кереш кенәдер, Р±Сѓ гасырда бөтен кешелек дөньясында ТЇР·РіУ™СЂТЇР»У™СЂ булдыгы кеби, без русларда РґР° Р±РёРє РєТЇРї үзгәрешләр булмыштыр, руслар тагы үзләрен галәмгә таныттылар. Руслар үзләренең саф күңеллекләре берлән обломовлык тиеш берлән РєРёСЂУ™Рє төсле түгеллеген исбат иттеләр. Эшләгән эшләре берлән бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ хәйрәткә калдырдылар. Гыйлемнәр, С„У™РЅРЅУ™СЂ, сәнәгатьтә, матур сәнгатьтә руслар Р±РёРє РєТЇРї хезмәт иттеләр. ТєУ™СЂ С„У™РЅРґУ™ СЂСѓСЃ галимнәренең исемнәре С„У™РЅРЅУ™СЂРЅРµ бизәкли башладылар. Кешелек тормышы турындагы С„У™РЅРЅУ™СЂРґУ™ русларның әһәмиятләре Р±РёРє зурдыр. Аларның иткән хезмәтләре РґУ™ Р±РёРє бөектер. Бу гасырда Т»У™РјРјУ™ халыкта төрле үзгәрешләр булдыгы кебек, безнең күршеләремез, дөрестен әйтсәк, безнең мөгаллимнәремез болгарлардагы бәхетсез үзгәреш Бер халыкта булмады. Бу халык РЅРёРЅРґРё РёТЈ РјУ©Т»РёРј эшләрендә Р№У©СЂРіУ™РЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ, кешелек тарихында Р±РёРє Р·СѓСЂ вакыйгаларга СЃУ™Р±У™Рї булганнан СЃРѕТЈ, янып беткән С€У™Рј кебек эределәр РґУ™ беттеләр. Уникенче-унөченче гасырларда болар, русларга караганда Р±РёРє Р·СѓСЂ милләт Т»У™Рј Р±РёРє тәрәккый иткән халык булдыклары кеби, Азиядан килгән татарларга кушылганнан СЃРѕТЈ, безнең хаким милләтебез РґУ™ булганнар РёРґРµ. Бара-тора бездәге бердәмлек, алардагы тарткалашу РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ китешен үзгәртте. Без акыртынлап аларга каршылык кыла башладык. Бара-тора аларга өстен чыгучы, җиңүче РґУ™ була башладык. Ахырында, уналтынчы гасырда, бөтенләй өстен булып, алар буйсынучы милләт арасына керделәр. Болар шул вакыттан бирле тәмам Р±РёС€ гасыр ярым безнең РєСѓР» астында тордылар. Табигатьләрендәге сабырлыктан болар, Р±РёРє тиз безнең гаделлекле идарәмезгә ияләшеп китеп, һичбер вакытта бәйсезлекләрен кайтару фикеренә килмәделәр. Болар С‚У©СЂРєРё нәселенә караган бер халык иделәр. Боларның телләре РґУ™ төрек телләренең бер төрлесе РёРґРµ. Болар, тугызынчы СЏРёСЃУ™ сигезенче гасырда СѓРє исламият кабул итеп, мөселман булганнар РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен безнең берлән аларның араларында РґРёРЅ башкалыгы РєТЇРї вакытта үзенең тәэсирен белдерә РёРґРµ. Алай булса РґР° РёРєРµ СЏРєРЅС‹ТЈ РґР° инсафы аркасындамы, әллә замананың С‚У™СЌСЃРёСЂРµ аркасындамы, боларның РіРѕРјСѓРјРё тормышларына Р±Сѓ РґРёРЅ башкалыгы С‚У™СЌСЃРёСЂ итмәгәндер. Фәкать болгарларның хосусый үзләренә караганда, Р±РёРє РєТЇРї зарар иткәндер. Болар безнең берлә РґРёРЅРЅУ™СЂРµ башка булу җәһәтеннән актыккы гасырларына кадәр балаларын безнең мәктәпләремездә укытуга шикләнәләр РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен һәрвакытта безнең мәктәпләремездә болгарлар Р±РёРє санаулы гына булмыштыр. Болгарларның үзләренең китешләре Р±Сѓ заманага яраклы түгел РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен аларга нигезләрен төзәтер өчен, искергән өйләрен СЃРёРїР»У™СЂ өчен, СЏТЈР° мәгариф алырга РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. РђРЅС‹ алуның РёТЈ җиңеле безнең аша булса РґР°, алар безгә үзләренең ышанмаулары хакында файда РёС‚У™ алмадылар. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен, аларны төзәтер өчен Р№У™ үзләренең мәктәпләрен яңарту РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ, Р№У™ безнең РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂРіУ™ керү РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. Болар берсен РґУ™ эшләмәделәр. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен черегән У©Р№ черегәннән-чери башлады. Ниһаять, җимерелде. Бу РєУ©РЅРіРµ РєУ©РЅРґУ™ бөтен Р СѓСЃРёСЏРґУ™ Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, аның хатыны Сөембикә ханымга башка бер болгар РґР° калмагандыр. Боларның үзләренең тормышлары, үзләренең культуралары булганга, ТЇР·Р»У™СЂРµ бетсәләр РґУ™, безгә Р±РёРє РєТЇРї У™СЃУ™СЂР»У™СЂ калдырдылар. Боларның бөтен авылларында, шәһәрләрендә булган исәпсез-хисапсыз РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ, РјУ™РєС‚У™РїР»У™СЂ, мәсҗедләре – боларның РёТЈ Р·СѓСЂ ядкярләредер. Болар ТЇР·Р»У™СЂРµ Р±РёРє сәләтле, үткен Т»У™Рј тере халыклар РёРґРµ. Болар табигатьне СЃУ©СЏ торган, матур сәнгатьтән Р»У™Р·Р·У™С‚ ала торган, әхлак кагыйдәләрен Р±РёРє С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™ торган, Т»У™РјРјУ™ кешеләр берлә дустланырга Р±РёРє ярата торган, кунак сыйлар өчен яратылган кебек, Р±РёРє РєТЇРї матур әхлакка РёСЏ бер кавем РёРґРµ. Боларның табигатьләрендә СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™ омтылыш Т»У™Рј РґУ™ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™ осталык булганга, болар Р±РёРє РєТЇРї вакыт РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ РёТЈ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ халкы булган СЏТ»ТЇРґРёР»У™СЂ берлән РєУ©РЅРґУ™С€ була алганнар. Р›У™РєРёРЅ боларда булган җилбәзәклекме РґРёРј, әллә өсттән уйлаумы, болардан акыртын-акыртын гына дәүләтләрен ала башлаган. Болар, унтугызынчы гасырның актыккы яртысында фәкыйрьләнә башлап, Р±Сѓ РєУ©РЅРіРµ РєУ©РЅРґУ™ шул фәкыйрьлек аркасында бөтенләй бетмешләрдер. Боларның СЃРѕТЈ заманнарында араларында әхлак бозыклыгы Р±РёРє таралмыштыр. Болар ТЇР·Р»У™СЂРµ Р±РёРє диндар күренсәләр РґУ™ Т»У™Рј һәрвакыт үзләрен «ислам саклаучылары» РґРёРї Р№У©СЂСЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, болар арасында исламның хакыйкатен аңлаган кеше Р±РёРє аз булганга, боларның мөселманлыклары бәвелдән СЃРѕТЈ юыну, корыту, намаз СѓРєСѓРґР° гына калгандыр. Р?сламның әхлакый, мәгыйшәти мәсьәләләрен голямалары кайсысын ялгыш аңлатып, кайсысын бөтенләй исламияттән чыгарып, игътибардан төшергәннәрдер. Боларда хатын-кызга С‚У™СЂР±РёСЏ Р±РёСЂТЇ булмаганга, У™ТЇРІУ™Р» хатыннарны качырып тоткан вакытларда әхлакларын югалтмасалар РґР°, замана ТЇС‚У™-ТЇС‚У™ СѓР» РїУ™СЂРґУ™Р»У™СЂ ертылганга, РїУ™СЂРґУ™ астыннан, чылбырдан котылган этләр кебек, болгар хатыннары килеп чыкмышлардыр. ТєУ™Рј РґУ™, әбиләренең файдалана алмаган хөрриятләреннән берьюлы файдаланмакчы булып, әхлаксызлыкка салынмышлардыр. Унтугызынчы, егерменче, егерме беренче гасырда боларның хатыннары фахеш галәмнәрендә Р±РёРє Р·СѓСЂ роль уйнамышлардыр. […] ТєУ™Рј, икенче яктан, мәгариф тәрәккый иткән саен, галим кешегә тору никадәр җиңел булса, надан кешегә шулкадәр авыр буладыр. Бу авырлыкны болгарлар РґР° күтәрмешләрдер. Бервакытны болар һөнәрсез, гыйлемсез, дәүләтсез булып калып, кара хезмәтләрдә генә гомерләрен үткәрмешләрдер. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїС‚У™РЅ фәкыйрьлек аркасында РєРёРјРё-РєРёРјРё Т»У™Рј РґУ™ Алла тарафыннан җибәрелгән бәла – авыру аркасында, дөрестен әйтсәк, наданлыклары аркасында, үзләренең һәлакәтләренә ТЇР·Р»У™СЂРµ СЃУ™Р±У™Рї булмышлардыр. Болар Т»У™РјРјУ™ эшне эшләргә яратсалар РґР°, боларда нык тору булмаганга, РєТЇРї эшләр СЃТЇР· берлән генә калмыштыр. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен болгар тарихы СЃТЇР· берлән тулыдыр. Болар Т»У™СЂ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ әллә РЅРёС‡У™С€У™СЂ фикерләгәннәр, әллә РЅРёС‡У™С€У™СЂ тикшергәннәр. Р›У™РєРёРЅ һичберсен РґУ™ эшләмәгәннәр. Бунларның тагы бер табигатьләре бар. Болар Р±РёРє һавалы булганнар. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен үзләрен Р±РёРє Р·СѓСЂ күреп, СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ кешенең сүзенә бер РґУ™ илтифат кылмаганнар Т»У™Рј аларның киңәшләренә РґУ™ карамаганнар. ТєУ™РјРјУ™ РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ «үзем беләм» дәгъвасында булганнар. Боларның тарихлары һичбер халыкның тарихына охшамый. Боларда С„У™РЅ, мәгариф ызгышларына тиречеләр катышканнар. Дин мәсьәләләренә эшчеләр катышканнар. РњУ™РґСЂУ™СЃУ™-РјУ™РєС‚У™Рї эшләрен укымаган, СЏР·Р° белмәгән кешеләр йөрткәннәр. Кыскасы, боларда кем РЅРёРЅРґРё эшне белмәде – СѓР» шул эшнең башчысы булган. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїС‚У™РЅ боларга алга РєРёС‚У™СЂРіУ™ РјУ©РјРєРёРЅ булмаган. Боларның камил музыкалары, яхшы гына тәрәккый иткән әдәбиятлары калмыштыр. «Болар кешелеккә РЅРё файда итте?В» сөаленә РјРёРЅ җавап Р±РёСЂУ™ алмыйм. У?РіУ™СЂ боларның тынычлык СЃУ©СЋ сәбәпле, РґУ©РЅСЊСЏРґР° әллә РЅРёРЅРґРё фетнәләр чыгуына СЃУ™Р±У™Рї булмауларын файдага санамасак, боларның иткән хезмәтләре юктыр. Р¤У™РЅРіУ™ хезмәтләре СЋРє. Р§У©РЅРєРё болар С„У™РЅРЅРµ белмәделәр. ТєУ©РЅУ™СЂРіУ™, сәнәгатькә тагы СЋРє РёРґРµ. Кешелек турындагы С„У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ – тагы СЋРє. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен боларның исемнәре РґУ©РЅСЊСЏРґР° үзләренең музыкалары берлән генә сакланмаса сакланмаячактыр. Боларның хәлләренә караганда без, руслар, тагы шатланамыз. Р§У©РЅРєРё безнең РґУ™ болар хәлендә булуымыз, Р±Сѓ РєУ©РЅРіРµ РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµ СЏРёСЃУ™ РёСЂС‚У™СЂУ™Рє, СЏРёСЃУ™ соңрак күрүемез, РґУ©РЅСЊСЏ берлән бөтенләй күрешүемез ихтимал РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ СѓР» РєУ©РЅ хәзер үтте. Үземезнең гайрәтемез, тырышлыгымыз аркасында СѓР» авыр эштән котылдык. РњРѕРЅС‹ТЈ соңында руслар СЏС€У™СЏС‡У™РєР»У™СЂ, яшәсен руслар!

Бөтен залдан «Яшәсен!» сүзләре ишетелде дә, рәис туктады. Бөтен зал «Яшәсен!» тавышы берлән тулды. Бу сүзләрдән соң һәммә кеше Җәгъфәр әфәнденең каршы берәр сүз сөйләвен көтәләр иде. Өметләре бушка китмәде. Чыннан да, Җәгъфәр әфәнде торды. Мәҗлес рәисенең сүзләре берлән бөтен каннары уйнагангамы, әллә болгарларның шул җәмгыятьләрдә сүзләр сөйләвенең актыгы буласы хәтеренә килгәнгәме, әллә тыңлый торган халыкка бу никадәр яхшы сөйләсә дә, начар сөйләсә дә – бер булуын белеп, аларның максатлары минем сүземнән файда алу булмаенча, актыккы болгарның сүзен дә ишетү генә кебек уйлар хәтеренә килгәнгәме, йөзенә көчләнү әсәре чыккан иде. Ул һәрвакыт үзенең әсәрләрендә болгарны яхшы итеп күрсәттеге кебек, аларның начарлыкларыны да мөмкин кадәр азайтып-фәлән итеп күрсәтергә тырыша иде. Бусында актыккы сүзләр булганга, тагы болгарларны матуррак күрсәтмәкче иде. Ләкин матур күрсәтергә теләгән саен, күз алдына болгарларның начарлыклары күренә бара, ямьсез яклары юри кылынган кебек хәтеренә килә бара иде. Шулай булса да, озак басып торырга ярамаганнан, Җәгъфәр әфәнде сүзгә башлады:

– У?фәнделәр! Шундый җәмгыятькә РјРёРЅРµ чакыруыңыз өчен Р±РёРє шатмын. Бу сезнең илтифатыңыз аркасында, РјРёРЅ үземезнең СЋРєРєР° чыккан милләтемез хакында үземнең фикеремне СЃУ©Р№Р»У™ТЇ шәрәфенә ирештем. Хәзер ишетә торган сүзләреңез – бөтен РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ дер селкетеп, РјРµТЈРЅУ™СЂС‡У™ еллар торган бер милләтнең актык баласының актык СЃТЇР·Рµ, РјРµТЈРЅУ™СЂС‡У™ елларда ТЇР·РіУ™СЂТЇРЅРµ кабул итмәгән бер милләтнең ТЇР·РіУ™СЂРјУ™РіУ™РЅ актык бер угылының фикере Т»У™Рј РґУ™ тугры фикередер. Без – болгарларның Р№РёСЂ йөзендә кайчан, кайвакытта падишаһлык СЃУ©СЂУ™ башлавымыз хакында РјРёРЅ бер СЃТЇР· РґУ™ әйтмәячәкмен. РњРѕРЅС‹ беләсе килгән кешеләргә, әлбәттә, РјРµТЈРЅУ™СЂС‡У™ томнар тарих китаплары хәзердер. Аларның РЅРёРЅРґРё нәселгә караган икәнлекләре хакында бер СЃТЇР· РґУ™ димәячәкмен. Анысы РґР° нәсел турындагы С„У™РЅ китапларында туп-тулы бер мәсьәләдер. Бу СЋРєРєР° чыккан халыкның болгарлар икәнлеген РґУ™ СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ РґУ™ ихтыяҗ юктыр. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ хакыйкать унтугызынчы гасырның ахырларында исбатланып, Р СѓСЃРёСЏРґУ™РіРµ мөселманнар татарлар берлән катышсалар РґР°, алардан РєТЇРї гадәтләр алсалар РґР°, татарларның каннары С‚У™СЌСЃРёСЂ итеп, элгәреге болгарларның кайбер РіТЇР·У™Р» табигый үзлекләрен югалтсалар РґР°, болгарлар һаман болгар көенчә калмыш, татарлар акыртын гына болгарларга кушылып бетеп китмешләрдер. РќУ™ РёСЃУ™ Р СѓСЃРёСЏРґУ™ мөселманнарга У™ТЇРІУ™Р» «татар» РґРёСЋ таралган булса РґР°, бара-тора «болгар» РіР° У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅРіУ™ РєТЇСЂУ™, без РґУ™ «болгар» РґРёРї СЃТЇР· сөйләячәкмез. Болгарларның табигате сабыр, Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ РєТЇС‚У™СЂУ™ торган, үткен, Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ белүгә тырыш, яхшылыкка Т»У™РІУ™СЃ, бераз фанатик, кунак СЃТЇУ™СЂ, тынычлык өчен җан Р±РёСЂУ™ торган, Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ Т»У™СЂ ягын уйлап бетермәенчә СЌС€ кыла торган СЏРёСЃУ™, Т»У™СЂ ягын уйлаган булган булып, бер СЌС€ С‚У™ кылмый торган, фәлсәфә СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ ярата торган, тик торуны ярата торган бер табигатьтер. Боларда җилбәзәклек булганга, боларның тарихларында тиздән генә Р·СѓСЂ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂ чыгу Т»У™Рј Р·СѓСЂ тавышлар чыгу Р±РёРє РєТЇРї булдыгы кеби, боларның тарихларында уйлап, төпле иттереп эшләнгән эшкә очрау РґР° Р±РёРє аздыр. Болар Т»У™РјРјУ™ РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ төпсез эшлиләр РёРґРµ, Т»У™СЂ бинаны нигезсез эшлиләр РёРґРµ. Болгарларның В«Р?СЂС‚У™РіРµ өчен РёС€У™Рє кайгырткан» РґРёРіУ™РЅ мәкальләре боларның никадәр РєРёР»У™С‡У™Рє хакында уйлаганлыкларын белгертәдер. Боларның тарихларында яхшы заманнар күренсә РґУ™, болар РґР° бер уйланып эшләүдән хасил булган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ түгел РёРґРµ. Фәкать очраклы гына тугры килгән РёРґРµ. Болгарлар татарларга катышмастан борын мондый халык түгелләр РёРґРµ. Болар җитди, Т»У™СЂ эшне уйлап, алдын РґР°, артын РґР° белеп, РЅРёРє, РЅРё өчен икәнлеген тикшереп эшли торган халык булсалар РґР°, РђР·РёСЏ сахраларында иркенлектә торып, Р±Сѓ РєУ©РЅ тамагы туйса, РёСЂС‚У™РіУ™ туярын уйларга У©Р№СЂУ™РЅРјУ™РіУ™РЅ татарлар боларга үзләренең табигатьләрен Р±ТЇР»У™Рє итеп калдырмышлардыр. ТєУ™Рј РґУ™ болгарларның тора торган Р№РёСЂР»У™СЂРµ иркен Т»У™Рј уңдырышлы булганга, күрше халыклары боларга караганда РґР° С‚ТЇР±У™РЅ булганга, РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ алга РєРёС‚У™ торган халыклары берлән мөнәсәбәтләре киселгәнгә, болар «Аллага тапшырдым» РґРёРї ятуга салынмышлардыр. ТєУ™Рј, чыннан РґР°, боларга тамак туйдыру өчен әллә РЅРёРЅРґРё белүләр, уйлап, план корып эшләнгән эшләр РєРёСЂУ™Рє булмагандыр. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен еллар, Р№У©Р· еллар ТЇС‚У™-ТЇС‚У™, боларның Р±Сѓ эшләре икенче табигать хәлен алмыштыр. Боларның Р±Сѓ хәлдә дәвам итүләренә голямасының наданлыгы Т»У™Рј РґУ™ сатучыларның үзләреннән РґУ™ арттагы сарт, кыргыз кебек халыклар берлән генә СЌС€ РёС‚ТЇР»У™СЂРµ РґУ™ Р±РёРє Р·СѓСЂ СЃУ™Р±У™Рї булмыштыр. Болар аларның Т»У™РјРјУ™ начарлыкларын күреп, үзләреннән Р·СѓСЂ милләт СЋРє теориясен чыгаруларына Т»У™Рј үзләрен Т»У™СЂ яктан камил РґРёРї уйлауларына башчы булмыштыр. Тагы Р±Сѓ халыктагы үткенлек, аның нәтиҗәсе булган үзен Р·СѓСЂ тоту, боларның башка халыкларга кечкенә итеп карауларына СЃУ™Р±У™Рї булмыштыр. Миләрендәге хыял куәте аркасында болар Т»У™РјРјУ™ РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ әллә РЅРёРЅРґРё булмый торган фаразларга китеп, уйларга чумып, эшләргә вакытлары калмагандыр. Тагы боларның табигатьләрендә әллә РЅРёРЅРґРё СЃТЇР·РіУ™, СЃУ©Р№Р»У™ТЇРіУ™ У™Т»У™РјРёСЏС‚ Р±РёСЂТЇ булган. Бу кимчелек бөтен Шәрекъ халкының гадәте булса РґР°, безнең болгарларда Р±РёРіСЂУ™Рє каты падишаһлык сөрмештер. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен укый торган фәннәренең мәгънәләренә барып җитмәенчә Т»У™Рј барырга РґР° тиешлеген уйламаенча, СЃТЇР· көрәштерү берлән гомер үткәргәннәр. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїС‚У™РЅ боларда никадәр РјУ™РєС‚У™Рї, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™Р»У™СЂ булса РґР°, СѓРєСѓ никадәр халык арасында таралса РґР°, боларның белгәннәре С„У™Р»У™РЅ СЃТЇР·РЅРµТЈ С„У™Р»У™РЅ СЃТЇР·РґУ™РЅ РЅРёРє элек әйтелүе, РЅРёРє СѓР» СЃТЇР·РЅРµТЈ әйтелмәенчә, Р±Сѓ СЃТЇР·РЅРµТЈ әйтелүе кебек СЋРє эшләр генә булмыштыр. Боларда СЃТЇР·РіУ™ У™Т»У™РјРёСЏС‚ шулкадәр булган, хәтта РљРѕСЂСЉУ™РЅ кебек РґРёРЅРё китапны СѓРєСѓРґР°, фәлсәфи никадәр бөек хөкемнәрне туплаган Җәнабе Аллаһ тарафыннан җибәрелгән хикмәтне У©Р№СЂУ™РЅТЇРґУ™ РґУ™ СЃТЇР·РґУ™РЅ ТЇС‚У™ алмаганнар. РљРѕСЂСЉУ™РЅ СѓРєСѓ боларда, аны дөрес укып, авызны төрлечә борудан гыйбарәт булып калган. Боларның «ләфзый» лыклары (сүзчәнлекләре) һәрвакыт та үзен күрсәткән. Боларның тарихларында Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ эшләргә планнар РєРѕСЂСѓ кадәр РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™ юклыгы боларның СЃТЇР·С‡У™РЅ холыклыгыннан билгедер. ТєУ™СЂ РЅУ™ РёСЃУ™, боларның алга китмәүләренә СЃУ™Р±У™Рї ТЇР·Р»У™СЂРµ төсле генә күренсә РґУ™, РёТЈ зурысы – телләре Т»У™Рј РґУ™ күрше халыкларыдыр. Югыйсә болар Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ сәләтле, Т»У™СЂ эшне булдыра торган бер халык РёРґРµ. РЇРЅУ™ РґУ™ боларда башлык булмавы, руслар берлән РґРёРЅРё яктан башкалык, руслардан кайбер РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ китешен аңламаган папасларның, дөрестән РґУ™, болгарларны христиан РёС‚ТЇ фикеренә РєРёР»ТЇР»У™СЂРµ болгарларның Т»У™РјРјУ™ СЂСѓСЃРєР° алдакчы РєТЇР·Рµ берлән каравына СЃУ™Р±У™Рї булмыштыр. РЁСѓР» сәбәпле болгарлар руслар аша РґР° мәдәниятне ала алмамышлардыр. Боларның тарихларындагы фанатик, РґРёРЅРіУ™ Т»У©Т—ТЇРј кылу фикере болгарларга поплар берлән тарткалашу өчен чыкмыш РёСЃУ™ РґУ™, надан халык Т»У™РјРјУ™ урында кулланганнар. РЁСѓР» СЃУ™Р±У™РїС‚У™РЅ болгарларның мәдәнияттән гафил калуларына РІУ™ шуның аркасында СЋРєРєР° чыгуларына ярты СЃУ™Р±У™Рї русларның поплары булмыштыр. Болгарлар һичбер вакыт руслардан курыкмамышлардыр. Фәкать христианлыкка гына разый булмамышлардыр. Боларның әхлаксызлыклары, боларда хатын-кызның фахеш юлына РєРёС‚ТЇР»У™СЂРµ, боларда спиртле эчемлекләр куллануның таралуы, минемчә, тагы боларның үзләренең табигатьләрендә шундый СЌС€ булудан түгел – фәкать, боларда кирәгенчә кылу булмаганлыгыннан, күңел ачар өчен әхлакый урыннар булмадыгыннан, боларны тәрбиясезлек, СЌС‡ пошу, эшсезлек фахеш юлына тартмыштыр. Р­С‡ пошуны бетерер өчен исерткечләр РґУ™ кулланылгандыр. Бара-тора боларны куллану РґР° икенче табигать булып калмыштыр. «Кешелеккә РЅРё файдалары булды?В» сөаленә РјРёРЅ РґУ™ җавап Р±РёСЂУ™ алмыйм. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ сөальгә җавап өчен аларның Т»У™РјРјУ™ эшләрен РґУ™ берәм-берәм тикшерү кирәктер РєРё, Р±Сѓ РґР° хәзерге мәҗлестә РјУ©РјРєРёРЅ түгелдер. Фәкать калдырган музыкалары, әдәбиятлары кешелек тарихында әһәмияттән Р±СѓС€ булмас РґРёРї уйлыйм. У?РјРјР° С„У™РЅРіУ™, сәнәгатькә хезмәтләре юклыгында Т»РёС‡ С€У©Р±Т»У™Рј юктыр. Фәкать боларның матур сәнгатькә, художествога иткән хезмәтләрен Т»У™СЂ гадел кеше таныр РґРёРіУ™РЅ уйдамын. Боларның болай Р±Сѓ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ төшеп калуларына Т»У™Рј РґУ™ бетүләренә баш СЃУ™Р±У™Рї Р±РёРє РєТЇРї кешеләр ислам булды, РґРёР»У™СЂ. Р?слам – алга китешкә, үсешкә РєРёСЂС‚У™, РґРёР»У™СЂ. Боларның Р±Сѓ фикерләре, минемчә, бөтенләй хата түгел. Хәзрәте РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ (гам) тарафыннан өйрәтелмеш исламның үсешкә РєРёСЂС‚У™ түгеллегендә һичкемнең С€У©Р±Т»У™СЃРµ юктыр. Фәкать болгарлар Р±Сѓ ислам диненә керделәрме? Минемчә, СЋРє! Боларда исламиятнең өстке кабыгы берлән япкан бер РјУ™Т—ТЇСЃРё РґРёРЅРµ бар РёРґРµ. Тышын караганда никадәр исламияткә охшаса РґР°, эченә керсәк, мәҗүслектән башка РЅУ™СЂСЃУ™ түгел РёРґРµ. В«Р?сламият РєРёСЂС‚У™РјРµ, түгелме?В» сөален Р±РёСЂРіУ™РЅ кешеләр Р±Сѓ РёРєРµ исламны аермыйлар РёРґРµ. Җавап бирүчеләр РґУ™ әле берсен, әле берсен күрсәтеп Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ унтугызынчы гасырда СѓРє мәйданга атылса РґР°, Р±Сѓ РєУ©РЅРіУ™ кадәр тәмам ачык беленмәмештер. Болгарлардагы РґРёРЅ үсешкә РєРёСЂС‚У™ РёРґРµ. Болгарлар, шуны саклыймыз РґРёРї, СЂСѓСЃ мәктәпләренә кермәделәр, СЂСѓСЃ теле белүдән качтылар, руслар берлән якынлашудан курыктылар. Болар Т»У™РјРјУ™СЃРµ аларның исламият кабыгы берлән капланган, татар-болгар халкының кушылуыннан хасил булган бер мәҗүслекне саклау өчен кылынмыштыр. ТєУ™СЂ РЅУ™ РёСЃУ™, чынлыкта, болгарлар яхшы бер халык РёРґРµ. Тагы бер сүзем бар: Р±Сѓ болгарлар бәхетсез халыклар РёРґРµ. «Бәхет РЅУ™СЂСЃУ™ СЃРѕТЈ? РЈР» бармы, СЋРєРјС‹?В» мәсьәләләрен С…У™Р» кылмаенча гына, РјРёРЅ болгарларның бәхетсезлекләрен РєТЇСЂСЃУ™С‚У™Рј. Болгарларда милләтнең алга РєРёС‚ТЇРµ мәсьәләсен тәмам аңлап, шул юлда СЌС€ эшли башлаган кешеләре РЅРёРє Р±РёРє тиз ТЇР»У™Р»У™СЂ РёРґРµ? РЇРёСЃУ™ мондый кешеләр фәкыйрьлек-С„У™Р»У™РЅ берлән РЅРёРє Р±РёРє тиз үзләренең мөкатдәс хезмәтләрен ташларга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булалар РёРґРµ? Шагыйрьләрнең вакытсыз ТЇР»ТЇР»У™СЂРµ, болгарга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™ торган байларның яшьли ТЇР»ТЇР»У™СЂРµ РЅРёРґУ™РЅ РёРґРµ? Болгарларда тәрәккый РёС‚У™СЂ алдыннан мәгариф таратылыр вакытта әллә кайдан килеп чыккан урта гасырлар мәҗүсилеге булган «ишанлык» РЅРёРє СѓР» кадәр тиз тарала РёРґРµ? Р?кенче яктан, СЌС€ эшләргә ярарлык кешеләр, милли РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРЅРµ аңлаган кешеләр, РЅРёРє һәрвакыт ярлы булып, милләткә хезмәт урынына көнлекче кебек тамак туйдырырга гомерләрен сарыф РёС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ? Минемчә, болар Т»У™РјРјУ™СЃРµ бәхетсезлектән РёРґРµ. Тагы болар арасында килеп чыккан авыру бәхетсезлектән булмый, РЅРёРґУ™РЅ? Дөрест, наданлыктан, медицинага ышанмаудан, пакьлеккә У™Т»У™РјРёСЏС‚ Р±РёСЂРјУ™ТЇРґУ™РЅ, диергә РґУ™ РјУ©РјРєРёРЅ, Р»У™РєРёРЅ һаман бәхетсезлекнең РґУ™ катышуында С€У©Р±Т»У™ СЋРє. РќУ™ РёСЃУ™, болар беттеләр. Тарихта халыкның бетеп РєРёС‚ТЇРµ Р±РёРє РєТЇРї күрелгән РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ булса РґР°, финикәләр заманасында РЅРёРЅРґРё алга киткән милләтләр булсалар РґР°, бабиллылар, ассуриләр СЋРєРєР° чыгудан котыла алмадыклары РјУ™РіСЉР»ТЇРј булсалар РґР°, Р±Сѓ замандагы инкыйразга бер РґУ™ охшамый РёРґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен Р±Сѓ кадәр Р·СѓСЂ милләтнең, шулкадәр мәгариф, белем алга киткән гасырда инкыйразы РіР°Т—У™Рї булачак Т»У™Рј бөтен галәмне хәйрәткә калдырачактыр. ТєУ™Рј калдырмактадыр. Бүгенге РєУ©РЅРґУ™ болгарларның никадәр борынгы истәлекләре, никадәр фәлсәфәләре, фикерләре сезгә калачактыр, сезгә боларны саклау инсаниятеңез вазифасыдыр. Тагы бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ әйтим: болар начар халыклар, алга китешне кабул итми торган бер милләт түгел РёРґРµ. Фәкать бәхетсезлек, урынның иркенлеге, тормышның җиңеллеге, күршеләренең наданлыгы, алга киткән милләтләрдән ераклыгы СЃУ™Р±У™Рї булмыштыр.

Бу сүзләрне Җәгъфәр әфәнде бик кызып, бик ачык иттереп, гүя икенче милләт хакында сөйләгән кебек сөйләсә дә, бу җиргә җиткәч, кылт итеп хәтеренә үз милләте – болгар хакында сөйләве исенә төште дә, яшен суккан кебек булып, ни әйтерен дә белмәенчә:

– У?Р№Рµ, беттеләр! Өмет бетте! – РґРёРґРµ РґУ™ бераз РЅРё әйтергә белмәенчә торды. Бераздан тагы икенче төрле тавыш берлән СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ башлады: – РњРёРЅ – болгар милләтенең актыккы баласы, актык болгар Т–У™РіСЉС„У™СЂРЅРµТЈ сездән хосусый бер үтенечем бар. Без беттек. Безнең никадәр әйберләремез, әсәрләремез калды. Аларны сез кадерләп, С…У©СЂРјУ™С‚ итеп саклаңыз. ТєУ™Рј саклаячаксыз, минем монысында Т»РёС‡ С€У©Р±Т»У™Рј СЋРє. Фәкать минем үземнең – актыккы болгарның – китапларым, борынгы әйберләрем, киемнәрем, У©Р№ әйберләрем, хатыным Сөембикәнең китаплары, ТЇР· әсәрләреннән – шигырьләре, РёСЃРєРµ музыка кораллары, хәзерге музыка кораллары РІУ™ минем өемдәге әйберләрнең һәммәсен, Сөембикә берлән безнең икемез РґУ™ үлгәч, үзеңезнең саклавыңызда булган җәмгыятькә алып саклавыңызны үтенәм. У?РіУ™СЂ сез минем шул үтенечемне кабул итсәңез, РјРёРЅРµ Р±РёРє шат иткән буласыз. ТєУ™Рј РґУ™ актыккы болгарның актыккы гомерләрендә актыккы үтенечне кабул иткән буласыз. ТєУ™Рј РґУ™ хәзер РґУ™ алып килгән әсәремне кабул итүеңезне үтенәм (шул вакытта Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ кесәсеннән чыгарып СЂУ™РёСЃРєУ™ Р±РёСЂРґРµ), – РґРёРґРµ РґУ™ утырды.

Халык кул чабудан туктагач, рәис чыгып:

– Мин үземнең иптәшләрем – Тарих җәмгыятенең әгъзалары авызыннан Җәгъфәр әфәндегә рәхмәт укыйм. Һәм дә ул калдырачак әйберләрне зур шатлык белән кабул итәчәклегемезгә һәм дә саклавымызга вәгъдә бирәм. Җәгъфәр әфәнде һәрвакыт безнең җәмгыятемезгә бик зур хезмәтләре өчен җәмгыять моннан ун ел элек аның хезмәтләрен танып, аны хөрмәтле әгъза ясаган иде. Бу көн миңа мәгариф идарәсе җәнабеннән, безнең җәмгыятемезнең соравы берлән бирелгән тарих профессоры дәрәҗәсе берлән тәбрик кылдым, ура! – дип сүзне бетергән иде.

Халык та:

– Ура, тарих профессоры! – дип, тагы бөтен залны гөрләткәннәр иде.

Җәгъфәр әфәнде моңарга каршы бик шат икәнлеген сөйләгәннән соң һәм шулкадәр илтифатларына рәхмәт укыганнан соң, профессор исемен болгарча бер исем иттереп бирү мөмкин түгелмелеген сорап, әгәр мөмкин булса, «профессор» дигән сүз урынына «белегевар» (белеге вар) яисә «белегебар» га күчерүне үтенде. Рәисе мәҗлес актыккы болгарның актыккы үтенечен кабул иткәнлеген һәм дә белегевар исеме профессор дәрәҗәсе берлән бирелдекен белгертте. Халык тагы:

– Яшәсен Җәгъфәр белегевар! – дип кычкырырга тотынды.

Р?кенче якта болгар музыкасы гөрелдәргә тотынды. Халык та торып, берсе анда, берсе РјРѕРЅРґР° Р№У©СЂРё башлады. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ РґУ™, СЂУ™СЃРјРё мәҗлес беткәнне белгәч, өенә китте. Бик арып беткәнгә, йокларга РґРёРї ятса РґР°, башыннан кичкән фикерләре берлән Р±РёРє озак йоклый алмады. РљТЇР· алдына болгар РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ, болгар муллалары, байлары, болгар ханнары, болгар хәерчеләре РєРёР»У™Р»У™СЂ РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ, Т–У™РіСЉС„У™СЂРґУ™РЅ әллә РЅРё сораган кебек, тик торалар РёРґРµ. Күңеленә тагы Сөембикә килеп төште. РЈР» тагы РєТЇР· алдында торган кебек була башлады. РЈР» авыру төсле күренә РёРґРµ, еглый, кайгыра төсле беленә РёРґРµ. Болар артыннан тагы икенче фикерләр РєРёР»У™ РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ артыннан башкалары. Р›У™РєРёРЅ тыныч Р№РѕРєС‹ һаман СЋРє РёРґРµ. Урамнан ишетелгән «Ура!В» тавышына Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ шул арлы-бирле йокысыннан РґР° уянып китте. РЈР» әллә РЅРёРЅРґРё арыган, кәефсез РёРґРµ. Башы тубал кебек, бернәрсә РґУ™ уйлый алмый РёРґРµ. Уянганыны белгәч, хезмәтче РґУ™ килеп керде. Юынырга СЃСѓ хәзерләгәннән СЃРѕТЈ: «Чәй китерергәме СЏРёСЃУ™ башка әйберме?В» – диеп сорап чыгып китте. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ С‡У™Р№ китерергә кушты.

Үзе юынып киенгәнчә чәй дә килде. Авырсынып кына, кай төшеннән тотып уйларга белмәенчә, Җәгъфәр әфәнде чәй эчәргә тотынды. Менә озак үтмәде, хезмәтче поднос берлән визитный карточка кертте. Җәгъфәр әфәнде:

– Боерсыннар! – диде.

Һәм дә хезмәтче артыннан яшь кенә бер кеше кереп күрешеп, Җәгъфәр әфәнде күрсәткән урынга утырды. Җәгъфәр әфәнденең: «Ни хезмәткә кушасыз?» – дигән сөаленә әдипләр җәмгыяте тарафыннан сәгать бердә биреләчәк ашка чакыруга килүен сөйләде. Җәгъфәр әфәндедән вәгъдә алгач, теге әфәнде китте. Чәйдән соң ни эшләргә дип белми торганда, Җәгъфәр әфәндегә поднос берлән өч хатын-кыз карточкасы керттеләр. Җәгъфәр әфәнде:

– Керсеннәр, – диде Керделәр. Җәгъфәр әфәндегә кичә үзләренең моның яхшы сөйләвенә гаҗәпкә калуларын берсен берсе бүлә-бүлә сөйлиләр иде. Һәм Җәгъфәр әфәндегә:

– Болгарларда өч хатын алу бик күп булган, хатыннар ничек тордылар икән? – дип, күп хатын алу мәсьәләсен ачтылар.

Берсе Җәгъфәр әфәндедән дә:

– Сезнең хатыныңыз ничә? – диеп сорады.

Болар берлән шундый мәсьәләләрне сөйләгәндә, тагы карточкалар керттеләр. Карточкаларда әдипләр икәнлеге мәгълүм иде.

Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ:

– Боерсыннар, – диде.

Бу сүздән соң хатыннар да, китәргә вакыт, диеп, рөхсәт алып чыга башладылар.

У?РґРёРїР»У™СЂ Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ берлән болгарларның психологияләре хакында СЃТЇР·РіУ™ керештеләр. Берсенең сүзенә караганда, боларның психологияләре РіР°Т—У™Рї РґУ™СЂУ™Т—У™ мантыйкый, имеш; икенчесенекенә караганда, РјРёР»У™СЂРµ камил булса РґР°, С…РёСЃСЃРё СѓР№ булмаган, имеш. Бу РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә сөйләделәр. РЈР» РґР° болгарларның РјРёР»У™СЂРµ-башлары бөек булуыны Т»У™Рј РґУ™ Р±РёРє Р·СѓСЂ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРЅРµ аңларлык булуыны, бераз гына укыган болгар малаеның тормышның Т»У™РјРјУ™ РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРµ хакында фикерли, хөкем Р№У©СЂС‚У™ алуын, шуның соңында бер Р·СѓСЂ болгар агае[РЅС‹ТЈ] бер кечкенә генә нимес малае кадәр эшкә ярамавыны СЃУ©Р№Р»У™РґРµ. Р?кесе РґУ™ Т–У™РіСЉС„У™СЂРЅРµТЈ сүзен расладылар. Р?кенче РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РіУ™ РєТЇС‡У™СЂ вакытта гына тагы әллә РЅРёРЅРґРё хатыннар карточкасы кертеп бирделәр.

Болар императорский театрның артисткалары иде. Алар да керделәр. Җәгъфәр әфәндегә болгар драматургларының сәләтлелекләре хакында, аларның уеннарын уйнау актёрларга да бер ләззәт бирә, диеп, мәшһүр уеннардан ничәсен санап вә ничәсен бик мактадылар. Җәгъфәр әфәнде һәр кайсысының мөхәррирләренең нинди кеше икәнлеген, язган галәмен бик белүләрен сөйләде. Шуның артыннан болгарларда хатыннарның качу мәсьәләсенә барып йиттеләр. Һәм дә болгарларны, хатыннарының табигый хокукларын бирмәгәннәр, диеп гаепләргә тотындылар.

Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ:

– Качу мәсьәләсе бездә, булса да, рәсми генә иде, әмма, асылда, кача торган хатын-кыз һичбер вакытта йөзгә биштән артмамыштыр. Авылда хатыннар ирләр берлән бергә эшлиләр иде, бергә ашыйлар иде, сөйләшәләр иде, уйнашалар иде. Хәтта егетләр берлән кызларның бергә җыелып-җыелып уйный торган уеннары да бик күп иде. Качу бертөрле мулла хатыннарында һәм дә мулла хатыннарына ияреп, үзләрен олуг күрсәтер өчен тырышкан бай хатыннарында һәм дә мулла хатыннары булырга хәзерләнә торган бай кызларында гына иде. Ул да бара-тора бетте. Безнең болгарларның хатыннарына иткән җинаятьләре аларны качыру түгел, бәлки, аларга кирәгенчә тәрбия кылмау, аларны гыйлемнән мәхрүм калдырудыр, – диде.

Бу СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ СЃРѕТЈ тагы хезмәтче карточкалар кертте. Т–У™РіСЉС„У™СЂРЅРµТЈ «боерсыннар» сүзенә егерменче гасыр болгар хатыннары киемен киенгән РёРєРµ хатын керделәр. У?РґУ™Рї кагыйдәләрен ТЇС‚У™РіУ™С‡ С‚У™, болгарларның киемнәре матурлыгын СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ тотындылар. Болар художницалар РёРґРµ. Болгарларның художестволарына СЃТЇР·РЅРµ бордылар. Берсе Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндегә үзенең рәсемен РґУ™ күрсәтергә китергән РёРґРµ. Рәсем РєРёСЏТЇРіУ™ СЏТЈР° бирелгән кызның РєРёСЏТЇРЅРµ РєУ©С‚ТЇРµ РёРґРµ. Рәсем яхшы эшләнгән РёРґРµ! Р›У™РєРёРЅ, РёСЃРєРµ фикер берлән, кызның йөзен качырган иттереп эшләнгән РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ монысын әйтте, У©Р№РґУ™ болгар хатыннарының һичбер качмауларын […] Т»У™Рј С…У©СЂ икәнлекләрен СЃУ©Р№Р»У™РґРµ.

Болардан соң тагы әллә нинди музыкантлар килделәр. Алары болгар музыкасы тугрысында сүз ачтылар. Аның артыннан тарих галимнәре, нәселләрне, шәҗәрәләрне өйрәнүче галимнәр, алардан соң башкалары берсе артындин берсе кереп-чыгып, Җәгъфәр әфәндедән төрле сөальләр сорап, Җәгъфәр әфәндене сәгать бергә кадәр бушатмадылар. Җәгъфәр әфәнде, вакыты йиткәч, киенеп, әдипләр җәмгыятенә китте.

Халык тәмам тулган иде. Мәҗлес рәисе, Җәгъфәрнең кулын кысып:

– Безне йөзеңезне күрү бәхетенә ирештерүегез өчен бик шатбыз, – диде.

Бик күп әдипләр күрештеләр. Җәгъфәр әфәнденең әсәрләре хакында фикер алышырга керештеләр. Тәнкыйтьчеләрне гаепләделәр. «Менә мин фәлән урынын аңламыйм, дип, фәлән йире шулай булырга кирәк», – дип, әдәби мәсьәләләр ачтылар. Бер шагыйрә хатын:

– Сез шулкадәр кабилият[20 - Кабилият – талант.] берлән ник шигырь язмадыңыз? – диде.

Җәгъфәр әфәнде шигырьне яратмавын, егерме икенче гасырда шигырь берлән уйнар вакыт түгеллеген белдерде. Теге даманың бер дә һушына китмәде.

Ашлар бирелә башланды. Җәгъфәр әфәнде иң түр урынга утырды. Мәҗлестә төрле мәсьәлә хакында сүз ачылды. Аш вакыты булганга, табигый буларак, болгарларның ашавы мәйданга чыкты. Җәгъфәр әфәндедән:

– Бер төрле кешеләр көненә ун мәртәбә ашаганнар, имеш, – дип тә сорадылар.

Җәгъфәр әфәнде Корбан бәйрәме дигән бәйрәмдә һәм мәүлед бәйрәмнәрендә муллалар унбиш йирдә дүрт-биш төрле блюдадан ашауларын сөйләде. Бөтен мәҗлес гаҗәпкә калдылар.

Бер дама:

– Хатыннарда чәйне дә бик күп эчү гадәте булган, имеш, – диде.

Җәгъфәр әфәнде, мулла хатыннарында көнендә унар мәртәбә берәр чиләкле самавырдан чәй эчкән хатыннар бик күп булуын сөйләп, хәтта шундый ашап-эчүдән бушамый торган кешеләр тасвир кылынган егерменче гасыр мөхәрриренең әсәрләреннән булган бер романның да исемен әйтте. Бик күбесе романның исемен язып та алдылар.

Аш беткәннән соң, бер картрак кына хатын кафедрага чыгып сөйләргә башлады:

– Бу аш безнең иптәшләремездән – болгар мөхәррирләренең РёТЈ Р·СѓСЂ талантка РёСЏ булганнарыннан, РёТЈ актыккы болгар РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ, РёТЈ актыккы болгар Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ исеменә бирелмештер. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ болгар мөхәррирләренең берсе булганга, шул арада шулкадәр СЃУ©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ болгар әдәбияты, У™РґРёРїР»У™СЂРµ хакында РјРёРЅ РґУ™ бераз СЃТЇР· сөйләмәкче булдым. Болгарларның калдырган РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂРµ Р±РёРє РєТЇРї булса РґР°, РјРѕРЅС‹ТЈ РґР° РёТЈ әһәмиятлесе, РёТЈ файдалысы – болгар әдәбиятыдыр. Болгар әдәбияты болгарлар тарафыннан язылганга РєТЇСЂУ™, болгарларның борынгы әсәрләреннән бере булдыгы шикелле, фикер [әйтергә] теләп, аңлап язылганга РєТЇСЂУ™, файдалы бер әдәбияттыр. Болгар әдәбиятында без ачык болгар тормышын таптыгымыз кебек, Р±РёРє ачык әхлак дәресе РґУ™ алачакмыз. Боларның психологияләре ачыклыкны теләгәнгә, боларның әсәрләрендә Т»У™РјРјУ™ фикер ачык иттереп сөйләнмештер. У?дәбиятта беренче РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™ санала торган психологиянең тугрылыгы, тормышка яраклы булуы – тәмамән болгар әдәбиятында кайгыртылгандыр. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен болгар әдәбияты безнең арамызда Т»У™Рј башка кавемнәр арасында РґР° әһәмиятле урын алачактыр. Болгар У™РґРёРїР»У™СЂРµ РґУ™, әдәбиятлары кеби җитди кешеләр генә булгангамы, болар арасыннан РґР°, кайбер француз романнары кебек, мәгънәсез, кәгазь У™СЂУ™Рј иткеч С…РёРєУ™СЏР»У™СЂ бер РґУ™ булмадыгы кеби, болар үзләренең карендәшләре госманлы төрекләре кебек, тормышларын тасвир урынына, әллә РЅРёРЅРґРё […] СЏС‚ халык тормышын тасвирлар күренмидер. Хәтта болар әдәбиятында тәрҗемә РґУ™ Р±РёРє аздыр. Болгар У™РґРёРїР»У™СЂРµ, тәрҗемәләр милли әдәбиятларга зарар итәчәген белеп, милли СЂСѓС…РЅС‹ саклар өчен, РјУ©РјРєРёРЅ кадәр тәрҗемәдән сакланганнардыр. Болгарларның табигатьләрендәге үзләрен СЃУ©СЋ тәрҗемәләргә Р±РёРє аз кешене генә укырга бушатмыштыр. Болгар У™РґРёРїР»У™СЂРµ, аңлаган фикерләрен Р±РёРє Р·СѓСЂ мәшәкатьләр берлән тапканга, хаклыкларын, начарлыкларын ТЇР· С‚У™Т—СЂРёР±У™Р»У™СЂРµ берлән ачыклаганга, боларның әдәбиятларында үзсүзлелек (самостоятельность) Т»У™Рј РґУ™ курыкмый У™Р№С‚ТЇ кебек артыклыклар бардыр.

Болар үзләре никадәр җилбәзәк халык булсалар да, боларның мөхәррирләре һәммәсе җитди кешеләр булмышлардыр. Болгарның әдәбияты булса да, әдипләре булса да, әдәбиятлары алга киткән дию мөмкин түгелдер. Боларда китап басу, китап нәшер кылу бик күп булса да, боларның йөздән берсе генә китап исемен күтәрерлек иде. Калганнары, файда урынына зарар китереп, болгарларның миләрен генә былчыраталар иде. Боларның әдипләре һәрвакыт бик зур мәшәкатьләр күрмешләрдер. Һәрвакытта халык арасында бер көлке кеше кебек яисә җүләр кебек, бер дә булмаса, динсез кебек тотылмышлардыр. Боларның әсәрләрен тәкъдир кылучылар да итчеләр, тиречеләр, күмәччеләр берлән боларга һәрвакыт дошманлык күзе берлән караган голямалар иде. Шуның өчен болар тугры бер сүз ишетүдән, үзләренең хезмәтләре өчен рәхмәт ишетүдән, үз эшләрен ташлап, милләт хезмәтен иттекләре өчен олуглаудан-фәләннән һәрвакыт тыныч булмышлардыр. Боларның тормышлары фәкыйрьлектә үтеп, шул фәкыйрьлек аркасында эшли алачак бик күп нәрсәне эшли алмаенча калмышлардыр. Болгар әдәбияты, болгар әдипләре башка халык әдәбияты кебек, һичкем тарафыннан ярдәм алмаганнар. Болгарларда милләт юлына акчалар сарыф кылу булса да, бу милләт юлын алар мәктәпләр ачу, үлгәннәргә кәфен бирү, тап-таза егетләргә, япь-яшь кызларга бушлай акча өләшүдән уздырмаганнардыр. Боларда әдәбиятның иң әһәмиятле нәрсә икәнлеге, әдәбиятсыз милләт җансыз тән кебек икәнлеге, әдәбиятсыз милләтнең алга китеше мөмкин түгел икәнлеге беленсә дә, илтифатка алынмамыштыр. Менә Җәгъфәр әфәнде – шул милләтнең әдипләренең берсе һәм дә иң зур талантка ияседер. Бик күбемезнең күргән, укыган болгар китапларымыз бу гасырда бөтенләй юкка чыккан болгарларның җаннары, ягъни аларны хәрәкәткә китерә торган кешеләр тарафыннан язылмыш кыйммәтдар әсәрләрдер. Боларның арасында бик гали фәлсәфә берлән тулы китаплар, бик саф көлке берлән зиннәтләнгән хикәяләр, бик әче-әче күз яшьләре тасвир кылынган романнар бик күптер. Шул җәмгыятьтә күз алдында булган иптәшләрем тарафыннан Җәгъфәр әфәндегә безнең мәҗлесләремезгә килеп безне шат иттеге өчен рәхмәт укыганнан соң, җәмгыять тарафыннан аңарга тәкъдим итәр өчен хәзерләнгән «әдәбият профессоры» исеме берлән тәбрик кылам, – диде дә дөньяны кузгата торган тавышлар арасында урыныннан төште.

Җәгъфәр әфәнде […] болгар әдәбиятына болгарларның үзләренең иң кирәкмәс эш, эшсезләр генә эшли торган нәрсә дип карауларын уйлап гаҗәпкә калды. Бу даманың әйткән сүзләре һәммәсе Җәгъфәр әфәндегә шулкадәр тәэсир кылды, ул болгарларның Габделкаюм әл-Насыйри, Шиһаб әл-Мәрҗанидән үзенә кадәр булганнарының һәммәсен хәтереннән кичерде. Аларның күргән мәшәкатьләрен, эшләгән эшләрен, ярдәм булса, кыла алачак эшләрен – һәммәсен уйлады. Һәммәсе Җәгъфәр әфәндегә кызганыч күренде, һәммәсе өчен күңеленнән еглады. Җәгъфәр әфәнде теге дамага каршы кыскача гына:

– Сезнең миңа шулкадәр илтифатыгыз өчен бик рәхмәт. Аеруча без болгарларның иң мөкатдәс, иң зур болгарлык көзгесе булган әдәбиятымызны саклау вазифасын өстеңезгә алуыңыз өчен бөтен болгар әдипләре тарафыннан сезгә рәхмәтләр укыймын. Үземез саклый алмаган әдәбиятымызны сез саклаңыз, үземез бәяли алмаган әдәбиятымызны сез бәяләңез, үземез аяк астына таптадыгымыз әдәбиятымызны сез баш өстенә күтәреңез. Болгар әдипләренең рухларыны шат итеңез. Үз гомерләрендә күрмәгән һәм күрүне уйлый алмаган дәрәҗәдә аларны сезнең олуглавыңыз өчен рәхмәтләремне әйтеп бетерә алмыйм. Болгар әдәбияты хакында сезнең асраган фикерләреңез, аерым алганда, мадам «Дөрест» тарафыннан сөйләнгән сүзне, болгар әдәбияты, болгарлар бар вакытта нә болгар авызыннан, нә икенче милләт әдипләре авызыннан ишетелмешиде. Аның галилеге, җитдилеге моннан ике йөз ел элек тә шул дәрәҗәдә булса да, ул әдәбият, гаепле нәрсә кебек, пәрдә астында торган иде. Болгарларның фахеш юлына хезмәт итүчеләре, мәсләкләренә ачык хезмәт итсәләр дә, бөтен болгар милләте булмаса да, бик күбесе итәк астыннан шуны якласалар да, болгар әдәбияты үзенә арка таяначак йир тапмамыш, үзен мәйданга чыгарырлык батырлык та хасил итә алмамыш иде. Сез аны чыгарып, Шәрекъ хатыннары кебек пәрдә астында качкан шул гүзәл нәрсәнең һәммә кешегә ләззәтләндерерлек итеп йөзен ачтыңыз, матурлык оят түгеллеген, хаклык гаеп түгеллеген сөйләп, аларны каплаган үрмәкүч ояларын бетердеңез. Рәхмәт сезгә. Яшәңез! – диде дә утырды.

Бу сүздин соң башка мөхәррирләр дә речьләр сөйләделәр. Болгарларның үрнәк мөхәррирләренең әсәрләреннән кыска-кыска мәкаләләр укыдылар. Зур мөхәррирләренең тәрҗемәи хәлләрен сөйләделәр, рәсемнәрен күрсәттеләр. Соңыннан да һәммә йирдә сүз шул хакта булды. Җәгъфәр әфәндегә шул җәмгыятьнең «Болгар әдәбият музее» исемендә болгарларда матбагачылык башланганнан бу көнгә кадәр килгән болгар китаплары илә тулы музейга, эстәсә, керергә рөхсәт бирделәр […] Җәгъфәр әфәндегә күрсәтеп йөрергә бик күп кеше үзенең хезмәткә хәзер икәнлеген бәян кылсалар да, Җәгъфәр әфәнде ялгыз гына барачак булды. Һәм дә китте. Музейда, телефон берлә әйтелгәнгә, Җәгъфәр әфәндене каршы алып, музейның һәммә бүлмәләрен ачык куйдылар.

Бу музей күптән түгел генә әдипләр җәмгыятенә бирелгәнгә, ясалып бетмәгән иде. Бик зур залның һәммә тарафында китап тулган иде. Бер почмакта бик биек иттереп өеп куйган китаплар янына барды. Өстенә зур кәгазь берлән нинди китап икәнлекләре, нинди фәннән икәнлеге язылган булса да, Җәгъфәр әфәнде, анысына карамаенча, бер китапны алып ачты. Күзенә «Нифас – хатыннарның рәхемнәреннән килә торган кан […]» дигән сүзне күргәч тә, нинди китап икәнлеген белде. Тиз генә икенчесен алды. Моны да ачты. Күзенә кыш көне пакьләнүне артка таба кылырга дигән сүз чагылгач, баягыдан да кәефе китеп, аз гына ыргытып бәрмәде. Өченчесен алып ачса да, «җимаг вә госел»[21 - Җимаг вә госел – җенси акт һәм коену.] дигән сүзне күргәч тә, анысын да ташлады. Җәгъфәр әфәнде бу кадәр күп, тау кебек тора торган китапларга карап, тагы караса да, «зина ләүвата»[22 - Зина ләүвата – гомосексуализм.] чыгар дип куркып карамаска башлады. Һәм күңеленә болгарларның күт мәсьәләләреннән үтә алмауларына бик гаҗәпкә калды. Һәм дә, чыннан да, әллә болар шундый күттән башканы белми торган түбән халык микән дип тә уйлады.

Р?СЃУ™РїР»У™Рї кенә моннан киткәндә бер Р№РёСЂРіУ™ бәрелде РґУ™, әллә РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ дөбердәде, карарга өлгерә алмады, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ үзен китаплар астында С…РёСЃ итте. Селкенергә тотынды. Чыгарга тырышты, булмады. Тын алырга һава керерлек тишекләр генә калганга, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәнденең шул тишек тугрысында ята торган бер китапка РєТЇР·Рµ төште. «Сарфе лисане гарәби» («Гарәп теле морфологиясе») РґРёРї язылган РёРґРµ. Никадәр маташса РґР°, чыга алмады, тирләде, пеште, ачуы килде, Т»У™РјРјУ™ тишектән РјРѕРЅС‹ мыскыллаган кебек «Гарәбчә сарыф», «Сарфе У?хмәтҗани», «Сарфе У?хсани» кебек СЃТЇР·Р»У™СЂ күренәләр РёРґРµ. Тагы бераз булса, бәлки, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ, үлмәсә РґУ™, бераз авырлыкта булган булыр РёРґРµ. Бәхетенә каршы, хезмәтче килеп йитеп, Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәндене чыгарды. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ чыкты РґР°, бераз селкенгәннән СЃРѕТЈ, китапларыны карарга тотынды. Боларның Т»У™РјРјУ™СЃРµ гарәп теленең морфологиясе РёРґРµ, Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ эшкә ярамаган Т»У™Рј ярарлык булмаган китаплар РёРґРµ. Болар шулкадәр РєТЇРї РёРґРµ, У™РіУ™СЂ РґУ™ боларның санын бер француз статистигына әйтсәк, гарәп сарыфына шулкадәр китап язылган, русчага, әлбәттә – артык, фарсычага – РјРѕРЅС‹ТЈ яртысы гына булсын, французча, нимесчә, әлбәттә, фарсычадан РєРёРј түгел. Т®Р· телләре өчен, әлбәттә, гарәпчә кадәр икедән РєРёРј булмаска РєРёСЂУ™Рє РґРёРї, болгарлар хакында тел гыйлеменең РЅРё РґУ™СЂУ™Т—У™ ТЇСЃТЇРµ хакында бер Р±РёРє яңлыш кагыйдә чыгару ихтималы бар РёРґРµ. РњРѕРЅРґР° «гарәп», «сарыф» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРіУ™ кушылуы РјУ©РјРєРёРЅ булган СЃТЇР·РЅРµТЈ берсе РґУ™ калмаган РёРґРµ. Болар ТЇР·Р»У™СЂРµ төрлесе төрле гасырда төрле кешеләр тарафыннан язылса РґР°, балалар тәрбиясенә каршылыгы берлән беравыздан чыккан кебек РёРґРµ. Боларның исемнәре, кәгазьләре, РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂР»У™СЂРµ башка булса РґР°, мисаллары:әлеге «фәррә», әлеге «баг», РёСЃРєРµ «акшәгарра» РёРґРµ. Болар Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ «Шәрхе Габдулла» РЅС‹ бутап-җутап, ТЇР· исемен өстенә «язучысы У?хмәтҗан» СЏРёСЃУ™ «төзүче Мөхәммәтҗан», СЏРёСЃУ™ «моны төзеде, СЏР·РґС‹ әлфәкыйрь Габдулла Р±РёРЅРµ С„У™Р»У™РЅВ» РґРёРіУ™РЅ кебек СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ РєСѓСЏСЂ өчен башын күткә, күтен уртага китергәннәр РёРґРµ.

Җәгъфәр әфәнде бу кадәр күп бертөрле китапның язылуын һич аңлый алмады. Гарәп теле шулкадәр хөрмәтле булган, күрәсең, диер иде, тарихта күреп, болгарларның иң зур голяма, мөдәррисләренең дә гарәпчә бер авыз сүзгә сәләте юклыгын бик яхшы белә иде, кыскасы, бу табышмакны ничек тә таба алмый иде. Ахырдан, мәсләксез-нисез, «Шәрхе Габдулла» сы бар һәр кеше, кеше китап яза, мин дә языйм, дип язганнардыр, диде дә эчкә таба китте. Күзенә борчак чүмәләсе кадәр өелгән китаплар күренде. Карый башлады. Ни күзе берлән күрсен – тәҗвид! «Мифтахетдин тәҗвид», «Тәҗвиде Зыяи», «Тәҗвиде әүвәл», «Мөфассал тәҗвид», «Балаларга тәҗвид», «Мохтәсар тәҗвид» вә моның төсле йөзләрчә исемнәре илә тәҗвид китаплары[23 - Коръәнне дөрес итеп укырга өйрәтүче китаплар.] өелгән иде. Монда нәсер берлән, шигырь берлән язылган сөальле-җаваплы, бәянлылары, тышына авыз сурәте төшергәннәре, «һәр хокукы мөхәрриренә мәхсус» дип язылганнарының исәбе-хисабы юк иде. Карый башлады. Һәммәсе «Карабаш» тан күчергән дә үз исемен язып куйган иде.

Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ: «Бу РЅРёРє безнең халык эшләмәенчә С€У©Т»СЂУ™С‚ тотарга Р±РёРє ярата РёРєУ™РЅ? – РґРёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ С‚У™Т—РІРёРґР»У™СЂРіУ™ карап: – У?РіУ™СЂ РљРѕСЂСЉУ™РЅ сүзенә Р±РёСЂРіУ™РЅ әһәмиятнең Р№У©Р·РґУ™РЅ берен генә мәгънәсенә бирелсә РёРґРµ, Р±Сѓ РєУ©РЅ болай булмас идек, СЃТЇР· харап итте безне, СЃТЇР·В», – РґРёРґРµ РґУ™ тагы эчкә китте. Күзенә әллә РЅРёРЅРґРё Р·СѓСЂ табак кәгазьгә эшләгән Р?станбул сурәтләре, РњУ™РєРєУ™, РњУ™РґРёРЅУ™ сурәтләре, кыямәт агачлары, сидрәтел-РјУ©РЅС‚У™Т»Р°[24 - Сидрәтел-РјУ©РЅС‚У™Т»Р° – РєТЇРєРЅРµТЈ җиденче катындагы бер урын.], башмак шәрифләр, таяклар, яшь ага торган РєТЇР· сурәте Р±РёРє биек иттереп өелгән РёРґРµ. Боларны РєТЇСЂРіУ™С‡, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ: «Менә болгарларның матур сәнгате», – РґРёРґРµ РґУ™ карап та тормады, тагы эчкә китте. РљТЇР· алдына килгән өем кәгазьне карый башлады. «Җен бөтие», «пәри догасы», «сөйдергеч», «байлык догасы», «тылсым», «сарымсак догасы», «догаи кадәри» РІУ™ башка әллә РЅРёРЅРґРё догалар тулган РёРґРµ. Боларның һәммәсенең башына хәзрәте Рәсүлдән риваятьләр язылган РёРґРµ. ТєУ™Рј шулай дөрест чыгуына әллә РЅРёРЅРґРё РІУ™РіСЉРґУ™Р»У™СЂ кылынган РёРґРµ. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ боларны РєТЇСЂРіУ™С‡ С‚У™, менә СѓР» безне алдап эштән калдыручылар, безне ялкаулыкка өйрәтүчеләр, РґРёРґРµ РґУ™ кулына эләккәннәрен Р±РёРє каты күтәреп Р±У™СЂРґРµ.

Моның артыннан күзенә аз гына китап күренде, боларны барып караса, гарәп синтаксисы булып чыктылар. Боларны күргәч, Җәгъфәр әфәнде ихтыярсыз көлде. Күңеленнән генә булса да гарәпнең нәхүен шуннан артык белгән кеше булмаган икән, булса, һичшиксез, язмый калмаслар иде, диде. Бер төштә «мантыйк» дип язып куйган китаплар янына барды, ачты, карады, һич мантыйк диерлек бер китап күрә алмады. Һәммәсендә әллә нинди сүз көрәштерүләр тулган иде. Актара-актара, ватылган гарәп теле берлән язылган бер-ике мең ел элек мәгълүм булган мантыйк кагыйдәләрен кайсысында тапты. Һәммәсе искергән, черегән, эштән чыккан иде. Болар арасында болгарча язылганы булса да, һәммәсе дә бер хәерче капчыгы иде. Боларга карап, Җәгъфәр әфәнде: «Безнең голямамызның күңелләрен зәһәрләүгә болар кадәр хезмәт иткән нәрсә булмаган, халыкны чи надан итеп тотарга, башка нәрсәне уйларга башының сәләтен калдырмауга, болар төсле хезмәт иткән нәрсә булмаган», – диде дә тагы башка китаплар янына китте. Юлда бик күп китаплар булса да, Җәгъфәр әфәнденең күзе болгар гәзитәләре дигән кәгазьгә төште дә, ашыга-ашыга шунда таба китте.

Төрле гасырда төрле исемнәрдә чыгарылган болгарларның вакытлы әдәбияты РјРѕРЅРґР° җыелган РёРґРµ. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» Т–У™РіСЉС„У™СЂ әфәнденең РєТЇР·Рµ «Тәрҗеман» РіР° төште. Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ ихтыярсыз Р·СѓСЂ РєТЇС‡У™ «Тәрҗеман» гәзитәләрен кочаклады РґР°, күзендин теләр-теләмәс яшь ага башлады. Бу, саташкан кеше кебек, боларның аерым нумирларын алып үпте. Йөзенә сөртте. Күзләреннән аккан яшьләр берлән «Тәрҗеман» РЅС‹ТЈ каләме очыннан чыккан яшьләр бергә кушылды. Р?ТЈ беренче РіУ™Р·РёС‚У™ РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ, РёТЈ беренче милләтпәрвәр, РёТЈ беренче милли С…РёСЃР»У™СЂРЅРµ уяткан, РёТЈ беренче мәңгелек йокыдан уянып, иптәшләрен уяткан, бөтен болгар галәменә мәгариф гыйлем яктылыгын сачкан Р?смәгыйль Р±У™Рє берлән сөйләшкән кебек булды. РђРЅС‹ТЈ берлән болгар мәсьәләләрен фикерләшкән кебек булды. РњРѕРЅС‹ТЈ күңеленә Р?смәгыйль Р±У™РєРЅРµТЈ […] туңган, каткан башлар «Тәрҗеман» РЅС‹ТЈ электрик йылысы берлән СЌСЂТЇР»У™СЂРµ, үлгән, беткән җаннарның терелүләре, хәрәкәткә РєРёР»ТЇР»У™СЂРµ, кыскасы, болгарлар арасында бүген СЃУ©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ, бүген макталган Т»У™Рј макталырга сәләтле РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ һәммәсенең РґУ™ нигез салучысы, сәбәпчесе «Тәрҗеман» РјУ©С…У™СЂСЂРёСЂРµ икәнлеген уйлап, «Болгарлардан РґР° шулкадәр гали кешеләр чыккан, РЅРёРє Р±Сѓ беткән СЃРѕТЈ?В» диеп аптырады. Бу РіУ™Р·РёС‚У™Р»У™СЂРіУ™ карап, Р±РёРє озак катып торды. Моңарга РіУ™Р·РёС‚У™РЅРµТЈ теле, СЏР·СѓС‹, рәвеше – Т»У™РјРјУ™СЃРµ мөкатдәс кебек күренә РёРґРµ. Боларны карады, укыды. ТєУ™СЂ СЃТЇР·Рµ алтыннан кыйммәтле, Т»У™СЂ СЃТЇР·Рµ хакыйкать, Т»У™СЂ сүзендә Р№У©СЂУ™РєС‚У™РЅ чыкканлык беленеп тора РёРґРµ.

У?РіУ™СЂ унтугызынчы гасыр халкы кебек яхшы СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ язып СЌС‡ТЇРґУ™ авырудан файдасы булуына ышанса РёРґРµ Т»У™Рј бөтиләрнең җеннән саклавына ышанса РёРґРµ, Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™С„У™РЅРґРµ боларны, Т—РёРґРµ РєУ©РЅ, Т—РёРґРµ С‚У©РЅ җидешәр тәрилкәгә генә язып эчмәенчә, җитмеш ел буенча җитмеш тәрилкәгә язып СЌС‡У™СЂ РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ шундагы мәкаләләрне карындык, сәхтияннарга төреп, берне генә такмаенча, бөтен йирен шуның берлән тутырыр РёРґРµ. ТєУ™Рј РґУ™ шул «Тәрҗеман» мәкаләләреннән генә СЏСЂРґУ™Рј таләп кылыр РёРґРµ.

РњРѕРЅС‹ТЈ күршесендә Казанда чыккан «Кабан» РґРёРіУ™РЅ РіУ™Р·РёС‚У™ өелгән РёРґРµ. Бу РіУ™Р·РёС‚У™ «Тәрҗеман» РЅС‹ТЈ баласы Т»У™Рј аның хезмәтчесе РёРґРµ. Бу РіУ™Р·РёС‚У™ РґУ™ егерменче гасырның башындук чыга башлап, утыз бишенче елга кадәр дәвам иткән Т»У™Рј РґУ™ халык арасында Р±РёРє СЏТЈР° РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРЅРµТЈ ачылуына СЃУ™Р±У™Рї булган, туңган РјРёР»У™СЂРЅРµ эреткән, халыкка гайрәт, СЏСЂРґУ™Рј тугрылык Р±РёСЂРіУ™РЅ РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ РґР° янында Р±РёРє озак торды. Мәкаләләрен укыды. Төрле-төрле сурәттә язылган хикәятләрен, романнарын карады, һәммәсеннән болгар РёСЃРµ чыга, Т»У™РјРјУ™СЃРµ РґУ™ болгарлыктан С…У™Р±У™СЂ Р±РёСЂУ™ РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ янында Казаннан егерменче гасыр башларында СѓРЅ елгача дәвам итеп, алучылары булмаенча ябылган В«Р?генче» РґРёРіУ™РЅ гәзитәсене карарга тотынды. Бу РіУ™Р·РёС‚У™ болгарлар арасында игенчелекне алга Т—РёР±У™СЂТЇ фикеренә хезмәт иткән РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™ болгарлар арасында төрле укулар, Т»У©РЅУ™СЂР»У™СЂ таратырга РґР° Р±РёРє тырышкан РёРґРµ. РњРѕРЅС‹ТЈ соңында Оренбургта нәшер кылган «Сакмар» гәзитәләрен, У?стерхандагы «Хәзәр», «Барабыз» исемендәге гәзитәләрен Т»У™Рј РґУ™ «Болгар», «Уку», «Дин» исемендәге журналларын, «Мулла» исемендәге көлке гәзитәләрен – һәммәсен карады, һәммәсенә РёСЃРµ китте. Һәммәсенең мөхәррирләренең рәсемнәре Т»У™Рј РґУ™ кайсысының каләме, кайсысының кара савыты, Р·СѓСЂ кешеләр берлән язышкан хатлары РґР° бар РёРґРµ. Һәммәсеннән бер РґУ™СЂС‚, өмет, Р»У™РєРёРЅ ТЇР»У™ торган РёСЃ чыга РёРґРµ. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ бер РЅУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ зарланалар РёРґРµ – Т»У™РјРјУ™СЃРµ милләтнең китешеннән Т»У™Рј үзләренең тормышларыннан разый түгелләр РёРґРµ.

Болардан китте. Кечкенә генә өеп куйган китапларны карый башлады. Болар романнар, хикәяләр, театр китаплары иде. Кайсысын укыды, кайсысын карады. Бик күбесе үзендә барлар, укылганнар иде. Боларның эчләрендә матур тасвирлар берлән тулганнары, бик ачы күз яшьләре тасвир кылынганнары – тормышымызга бик каты-каты һөҗүмнәр, тормышымызның начар якларын күрсәтүләр, тормышны үзгәртүгә юллар күрсәтүләр, идеаллар берлән тулганнары бар иде. Ләкин болар никадәр яхшы булсалар да, шулкадәр аз таралганлыклары боларның ничә мәртәбә нәшер кылынуларыннан күренеп тора иде. Боларның күбесе начар кәгазьгә эшләнелгән, начар типографияләрдә, начар хәрефләр берлән басылган иде. Тышларында «һәр хокукы мөхәрриренә гаиддер» сүзләре, сирәк-сорак кына мөхәррирләренә башкаларының «нашире – фәлән» дигән сүзләре күренде. Бу сүзләр болгарларда рәтле наширләренең булмавын, булганнарының «Фәзаилешшөһүр» нәшереннән уза алмауларын күрсәтеп тора иде. Җәгъфәр әфәнде шулкадәр зур халык арасында милләт өчен никадәр маллар кызганмаган кешеләр була торып, иң беренче кирәкле эшкә тотынучысы табылмавына моңганча да гаҗәпкә калса да, бу вакытта бигрәк гаҗәпкә калган иде.

Моның артыннан музыка ноталарын карады, шигырьләр өлешен карады. Болгар шагыйрьләренең шигырьләре Җәгъфәр әфәндегә тагы тәэсирле, болгар шигыренең рәвеше «силлабическое» бигрәк табигый, төпле күренә иде. Бик күп шагыйрьләрнең әсәрләрен карады. Бик күбесенең тормышы хакында уйлады, бик күбесенең нинди мәшәкатьләр күрүен күңеленнән кичерде. Мондин да борылды. Нишләсен, «ысуле җәдит – ысуле гатикъ низаглары» («ысуле җәдит – ысуле кадим бәхәсләре») дигән сүзгә күзе төште. Өелгән китапларны карый башлады. Җыен мәгънәсез мәсьәләләрне әллә нинди мәгънәсез сүзләр берлән сөйләнгән иде. Кайсысында «ля» кирәклеге бик зур бер мәсьәлә иттереп язылган. Кайсысында «әбҗәд» нең диннең нигезе булуын дәгъва кылынган иде. Монда һич диндә эше булмаган, әхлаксызлыклары берлән бөтен дөньяда шөһрәт тоткан фахеш галәменең каһарманнары һәм әфьюн тәэсиреннән рамазанда да котыла алмаган, вак бәласендин мәсҗедтә аерылып тора алмаган кешеләр дә үзләрен бик диндар итеп күрсәткән булып, үзләренең кылганнарын бер дә күрмәенчә, тавыш берлән укытуда көфер барлыгын, дингә ярамавын кычкырып-бакырып сөйләгәннәр иде. Һәм дә болар арасында болгарларда җүләрханә (сумасшедший дом) булмау сәбәбендин гакыллылар арасында йөреп, үзен гакыллы диеп белеп, шундый эшләргә катышкан кешеләрнең дә хөкемнәре бар иде. Җәгъфәр әфәнде боларны карый-карый бик арыган иде. Бөтенләй карап бетерсә дә, хәзер күзенә бу китаплар һәммәсе төтен берлән капланган кебек күренгәнгә, нумирына кайтып бераз хәл җыйгач, яңадан килеп караячак булып кайтып китте.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=66331562) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes


Примечания





1


Р?нкыйраз – СЃТЇРЅТЇ, бетү, СЋРєРєР° чыгу.




2


Голяма – галимнәр, укымышлылар; бу урында: дин башлыклары, руханилар.




3


Тәрәккый – үсү, алга китү, прогресс.




4


Манигы тәрәккый – үсешкә, прогресска киртә.




5


Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ уртасындагы мөселманнар тарихча «болгар» халкыннан булып, татарлар боларга килеп кушылган гына булганга, Р±Сѓ китапта «болгар» исеме берлән йөртәчәкмен. – Р“. Р?схакый РёСЃРєУ™СЂ.




6


Р?ншаэ Аллаһе У™СЂ-рахмән – мәрхәмәтле Алла теләсә.




7


Саурый – ат тиресеннән ясалган күн.




8


У?ман – коткар.




9


Көтәһия – Анатолияда бер шәһәр.




10


Мөһаҗир фи сәбилиллаһ – Алла юлы өчен күчеп китүче.




11


Тәҗвид – Коръәнне дөрес уку кагыйдәләре.




12


Моталәга – уку, өйрәнү.




13


Тәсәлсел – эзлеклелек.




14


Р?җтимаг нәкыйзә – РёРєРµ каршылыкның бергә РєРёР»ТЇРµ.




15


Зиярәт өчен – күрешер өчен.




16


Сәләфләрчә – борынгыларча.




17


Зикер – ишаннарның гел Алланы искә төшереп тору сыйфатларына ишарә.




18


Кешенең ихтыярын үзеннән алып Т»У™СЂ эштә гипнотизмә хуҗасына буйсындыра торган бер куәттер. Һиндстан РјУ™Т—ТЇСЃРёР»У™СЂРµ арасында РєТЇРїС‚У™РЅ РјУ™РіСЉР»ТЇРј булса РґР°, Ауропада СЃРѕТЈРіС‹ гасырда гына ачылмыштыр. – Р“. Р?схакый РёСЃРєУ™СЂ.




19


Хәез-нифас – күрем, бала табу.




20


Кабилият – талант.




21


Җимаг вә госел – җенси акт һәм коену.




22


Зина ләүвата – гомосексуализм.




23


Коръәнне дөрес итеп укырга өйрәтүче китаплар.




24


Сидрәтел-мөнтәһа – күкнең җиденче катындагы бер урын.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения